Stel u voor dat u, samen met een medeplichtige, in de cel zit op verdenking van een serie overvallen. Alsof dat nog niet erg genoeg is, heeft de politie nog een pijnlijk dilemma voor u.
U hebt een overval gepleegd. Niks bijzonder hoor, u doet dat wel vaker, altijd met dezelfde partner. Jullie zijn erg goed op elkaar ingespeeld, dus normaal kan er niets fout gaan. Ook deze hold-up had een routineklus moeten worden. Maar door een stom toeval hebt u zich allebei op heterdaad laten betrappen.
U zit, voor het eerst in uw criminele loopbaan, in de gevangenis. Er hangt u een celstraf van één jaar boven het hoofd. Dat valt, al met al, nog mee - 't is een risico van het vak. Het slechte nieuws is: de politie heeft wéét dat u nog een hele reeks andere overvallen op uw naam hebt. Als ze die allemaal in uw schoenen kunnen schuiven, zit u niet één maar tien jaar. Het goede nieuws is: ze kùnnen die andere overvallen niet in uw schoenen schuiven, want ze hebben geen enkel bewijs.
Uw ondervrager is echter niet van gisteren. Hij doet u een voorstel. Als u al die andere overvallen bekent, wordt u meteen vrijgelaten. Uw kompaan kan dan worden veroordeeld voor de volle pot. Dat klinkt natuurlijk enorm verleidelijk. Er is één maar: uw kompaan heeft exact hetzelfde voorstel gekregen. Dus als u zwijgt en hij bekent, krijgt u tien jaar en komt hij vrij. En als u beiden alles opbiecht? Uw ondervrager kan een sarcastisch lachje niet onderdrukken: als u allebei bekent, krijgt u allebei vijf jaar cel. U mag er, net als uw kompaan, één nachtje over slapen. In een aparte cel uiteraard, zodat u niet met mekaar kan overleggen.
Welterusten
bron: Joël De Ceulaer in Knack
Opdracht:
Zet je per groep om te overleggen wat jij zou doen als individu als je in dit geval zou zijn.
Elke groep wordt gekoppeld aan een andere groep door de leerkracht, zonder dat de leerlingen weten welke groepen gekoppeld zijn.
Elke groep geeft één antwoord op papier en geeft dat af.
De mogelijke antwoorden en hun argumentatie worden overlopen.
De antwoorden worden per twee gekoppeld en de uitkomst wordt bekeken: hoeveel jaar cel.
Reflectievragen
Wat voelde je of dacht je bij deze oefening, tegenover de andere groep?
Wat was het gevolg?
Welke gevoelens en gedachten zijn nog mogelijk in een dergelijke situatie?
Welke strategie kan je best volgen als individu?
Is dat de allerbeste strategie voor het geheel van de groep?
Waarom is een goed groepsstrategie ook voordelig voor het individu?
Wat heb je nodig om te komen tot een goede groepsstrategie die ook het individu ten goede komt?
Achtergrond info:
Een engelstalige uitleg van het prisoner's dilemma: https://youtu.be/t9Lo2fgxWHw
Het prisoner's dilemma is een begrip uit de speltheorie als voorbeeld van de relatieve voordelen van samenwerken en niet samenwerken.
Meestal luidt de formulering ongeveer als volgt: Er is een ernstig misdrijf gepleegd. Twee gewapende mannen worden gepakt en het lijkt erop dat het de daders zijn, maar het bewijs ontbreekt. Ze worden apart in de cel gezet en kunnen niet met elkaar communiceren. De openbaar aanklager doet elke verdachte het volgende voorstel:
Als jullie allebei blijven zwijgen, kan ik jullie niet veel maken. Je krijgt dan alleen een beperkte straf.
Als er één bekent is de zaak rond. Degene die bekent zal ik laten gaan omdat hij zo goed heeft meegewerkt. Degene die niet bekent kan minstens tien jaar gevangenisstraf verwachten.
Als jullie allebei bekennen, krijgen jullie allebei vijf jaar.
De vraag is: wat kan een gevangene het beste doen (optimale strategie)?
De kern van het dilemma is dat het voor beide verdachten samen weliswaar beter is om te zwijgen, maar dat elke verdachte alleen aan zijn eigen voordeel denkt. Ongeacht wat de ander doet, is het voor elke verdachte beter om te bekennen. Immers: als de ander zou zwijgen, heeft bekennen het grootste voordeel, en als de ander bekent, heeft bekennen ook het grootste voordeel. Onderstaande tabel geeft de gedachtegang van elk van de verdachten weer:
De optimale strategie is: bekennen. Dat klinkt eigenaardig en toch is het zo. Bekennen is de optimale strategie omdat het de beste keuze is onafgezien van wat de ander doet. Wat die ander doet, dat wéét je immers niet. Als hij samenwerkt (niet bekent), is samenwerken ook voor u de beste keuze. Maar als hij niet samenwerkt (bekent), is samenwerken voor u de slechtste keuze.
Stop alle mogelijkheden in een matrix, en het wordt duidelijk: niet samenwerken (zèlf bekennen) is de optimale strategie, omdat het uw potentiële verlies, uw aantal jaren in de cel, in alle denkbare omstandigheden tot een minimum beperkt.
Bekennen was de beste keuze voor het individu. De enige rationele keuze zelfs voor het individu.
En toch. Toch is het bekennen voor de groep, voor de twee gevangenen samen, niet de rationeelste keuze voor de groep: Voor de groep is de rationeelste keuze: samenwerken, dus niet bekennen.
't is inderdaad om gek van te worden, maar het legt wel een diepe waarheid bloot: wat voor het individu rationeel is, kan voor de groep bijzonder irrationeel zijn. Ziedaar een van de fundamentele en bewijsbare inzichten uit de speltheorie.
Vergelijkbare situaties komen in het dagelijks leven vaak voor. Is het in dergelijke situaties beter om samen te werken met de ander, of om voor de snelle winst te gaan? Als men voorziet dat een dergelijke situatie met dezelfde partijen vaker zal voorkomen, is het beter om samen te werken (en beiden te zwijgen in het voorbeeld). Is de ontmoeting eenmalig, dan kan dit anders liggen.
Het dilemma krijgt in de ethiek veel aandacht omdat nogal wat maatschappelijke problemen overeenkomsten vertonen met het dilemma van de gevangene. Het gaat dan niet meer om twee personen die wel of niet samenwerken, maar om vele mensen. Evenmin is er sprake van een eenmalige keuze, maar dient er steeds opnieuw gekozen te worden. Men spreekt dan van een gegeneraliseerd dilemma van de gevangene. Belasting betalen of afval opruimen zijn voorbeelden van een dergelijke gegeneraliseerde situatie.
In het algemeen spreekt men in het prisoner's dilemma van 'samenwerken' en 'verraden' (Engels: cooperation en defection). In het klassieke dilemma is het samenwerken dus zwijgen (want als beide spelers dat doen, komen ze er gezamenlijk het beste vanaf) en deserteren is bekennen: men kiest dan voor het eigen hachje.
Algemeen geformuleerde voorwaarden voor het prisoner's dilemma:
het gedrag van de andere partij is niet voorspelbaar en er is geen groepsdruk
het 'verraad' is voordeliger en dus rationeler voor het individu
het 'verraad' brengt een extra kost mee voor de tegenpartij
de extra kost voor de tegenpartij zorgt ervoor dat het voor de groep in zijn geheel niet rationeel is om deze keuze te maken
Hoe kan je ervoor zorgen dat mensen kiezen voor de beste keuze?
Zorg voor een groepsidentiteit en voorspelbaarheid van de keuze van de andere. bv relatie opbouwen, contract of wet afsluiten, verbondenheid creëren.
Zorg dat het alternatief minder voordelig is voor het individu
Zorg dat het alternatief geen meerkost bezorgt aan de tegenpartij.
Voorbeelden
Vervoer
Stel, velen gaan op hetzelfde moment naar hun werk en men kan de bus nemen of de auto. Reizen met de bus duurt tien minuten langer doordat men eerst naar de bushalte moet lopen en doordat de bus een omweg maakt en bij verschillende haltes moet stoppen. Als echter meer mensen de auto nemen ontstaat er een file, en daar heeft de bus ook last van.Het resultaat is vergelijkbaar met dat uit het dilemma van de gevangene. Wat de anderen ook doen, het is voor de betrokkene zelf altijd beter om de auto te nemen.
Adverteren
Een ander vergelijkbaar voorbeeld is het dorp met twee supermarkten. Elke winkel heeft de helft van het dorp als klant. Een winkel kan meer klandizie krijgen door te adverteren. Dat kost geld, maar daar staat de klandizie tegenover. Dat gaat ten koste van de concurrent, want de bewoners doen niet meer boodschappen. Het eindresultaat zal zijn dat beide winkels advertentiekosten maken, zonder dat ze meer klandizie krijgen: een situatie vergelijkbaar met een wapenwedloop. De matrix lijkt een nulsomspel te beschrijven (immers, beide spelers verdelen een markt die niet groter of kleiner wordt: wat de een wint, verliest de ander). Het is echter geen nulsomspel wanneer de advertentiekosten worden meegerekend. In dat geval is er een gezamenlijk voordeel te behalen door allebei niet te adverteren, en ontstaat weer een soort prisoner's dilemma.
De concurrerende groei van bomen in een bos – omhoog groeien om licht te vangen – is een soortgelijk geval in de biologie.
Voor de liefhebbers: http://ncase.me/trust/
Leg in je eigen woorden uit wat er typisch is aan een situatie waarin zich het prisonnersdilemma voordoet.
Geef een voorbeeld van een situatie waarin het prisonnersdilemma zich voordoet.
Waarom kan je zeggen dat het prisonnersdilemma een vorm van ethisering is?