de visie van Jezus volgens Mattheüs
[38] Jullie hebben gehoord dat gezegd werd: “Een oog voor een oog en een tand voor een tand.” [39] En ik zeg jullie je niet te verzetten tegen wie kwaad doet, maar wie je op de rechterwang slaat, ook de linkerwang toe te keren. [40] Als iemand een proces tegen je wil voeren en je onderkleed van je wil afnemen, sta hem dan ook je bovenkleed af. [41] En als iemand je dwingt één mijl met hem mee te gaan, loop er dan twee met hem op. [42] Geef aan wie iets van je vraagt, en keer je niet af van wie geld van je wil lenen.
[43] Jullie hebben gehoord dat gezegd werd: “Je moet je naaste liefhebben en je vijand haten.” [44] En ik zeg jullie: heb je vijanden lief en bid voor wie jullie vervolgen.
Achtergrondinformatie:
In de bergrede van het Mattheüs - evangelie vertrekt Jezus van een rechtsregel (jullie hebben gehoord dat) en daagt dan de mensen uit om meer te doen dan wat hen juridisch opgelegd wordt. Met andere woorden: Hij daagt hen uit om meer te doen dan wat je verplicht bent en te streven naar idealen.
Oog om oog tand om tand?
'Oog om oog' is een moreel principe dat al in de codex van Hammurabi (1750 vr. Chr;) voorkwam. In het Romeinse recht heet dat de talio-wet: het recht van de evenredige, precies afgewogen vergelding of straf. Het is het weegschaalprincipe van vrouwe Justitia. Het positieve hieraan is dat de ongebreidelde, buitensporige wraakneming daardoor voorkomen werd, waarbij hele stammen elkaar als in een kettingreactie uitroeiden.
Jezus vraagt om de wraak niet alleen te beperken, Hij vraagt zelfs om helemaal geen wraak te nemen (geweldloos verzet van Gandhi) Hij gaat nog een stap verder.
Rechter en linker wang?
Alleen linkshandigen zijn in staat een flinke mep op de rechterwang van een tegenstander te geven. Een rechtshandige zou spontaan op de linkerwang slaan. Zou Jezus willen zeggen dat je enkel linkshandigen je andere wang moet toekeren? Om te begrijpen wat Jezus bedoelde, moeten we dieper graven in de joodse leer. In de talmoedverhandeling over schadevergoeding in gevallen van menselijk letsel staat te lezen: 'Als iemand zijn naaste een oorvijg geeft, dan betaalt hij 200 sous om het goed te maken. Gebeurde het echter met de verkeerde hand (dus met de rug van de hand), dan betaalt hij 400 sous.' Waarom het dubbele? Een klap met de rug van de hand doet wel minder pijn, maar wordt beschouwd als een gebaar van minachting.
Jezus vraagt dus verder te gaan dan terugbetalen met geweld, zelfs verder te gaan dan de wettelijke bepalingen in verband met schadevergoeding. Na geweld en verachting te hebben ondergaan op de rechterwang, vraagt Jezus dat je de andere ook de mogelijkheid geeft om zijn brutaal geweld op de andere wang uit te werken. Waarom vraagt hij dat?
Niet als teken van onderschikking: een ondergeschikte vraagt niet om klappen. Misschien eerder als een manier om de ander te confronteren met zijn geweld door te reageren op een manier die hij niet verwacht. Door je andere wang aan te bieden toon je dat je boven het geweld van de andere staat en dat je je niet laat meeslepen door de logica van het geweld. Het is een teken van morele superioriteit. De grens met sarcasme is hier wel klein, en ook dat is niet de bedoeling van Jezus. Hij wil de aanvaller confronteren met zijn fout gedrag, niet hem sarcastisch kleineren.
Als je op die manier het lijdensverhaal van Jezus leest, dan is zijn gewilligheid (hij vlucht niet en probeert er zich niet onderuit te praten) één langgerekt protest tegen het geweld van degenen die hem geselen en kruisigen. Hij lijkt te zeggen: Ik laat me zelfs door foltering niet uitdagen om in de logica van geweld te stappen.
1 mijl meelopen?
De beruchte angareiwet bepaalde dat elke Romeinse legersoldaat een passerende Israëliet mocht verplichten zijn bagage voor 1 mijl ver van hem over te nemen. (Simon van Cyrene bijvoorbeeld moest het kruis dragen van Jezus). Deze wet was goed voor de Romein die op die manier zijn bagage kon laten dragen, maar was ook goed voor de plaatselijke inwoner, omdat de bezetter niet van hem kon eisen meer dan één mijl mee te lopen.
Ofwel weigerde de jood en liep weg, wat de vijandigheid bevestigde en natuurlijk zware vergeldingsacties voor gevolg kon hebben, ofwel voerde de jood stipt het bevel uit. Dit bevestigt in feite ook de vijandigheid: omdat jij over mij macht hebt, doe ik het, maar de kloof tussen ons is niet verkleind, laat staan gedicht: Wij zijn vijanden.
Jezus van Nazareth suggereert om niet in te gaan tegen de wet en zo de vijandschap te bevestigen (Gandhi zou dit nochtans geweldloos verzet noemen) Hij suggereert ook niet om de vijandschap te ondergaan door de wet te volgen. Maar hij suggereert om vrijwillig nog een mijl verder te gaan.
Wat bedoelt Jezus wel en wat niet?
Niet:
over je heen laten lopen (Op andere plaatsen komt Jezus juist op voor gemarginaliseerden, waar anderen overheen lopen)
Niet:
geweld goedkeuren door er niet tegenin te gaan. (In andere fragmenten gaat hij wel scherp in tegen geweld en misbruik: optreden in de tempel, uitspraken tegenover farizeeërs)
Wel:
Vanuit een morele sterke positie, je boven het geweld stellen en de ander, ondanks zijn geweld en brutaliteit, behandelen als vriend.
Door een extra mijl mee te kopen wordt de verbaasde romein in de meest positieve zin van het woord (op een geweldloze manier) ontwapent: ik ontneem je met die extra mijl alle redenen voor je vijandigheid.
Hij vraagt je, je zo kwetsbaar op te stellen dat de ander enkel in verbazing kan staan bij zulk gebrek aan vijandigheid en zo geconfronteerd wordt met zijn eigen brutaliteit.
Hij vraagt om je verontwaardiging niet als leidraad voor je handelen te nemen maar wel doorheen de brutaliteit van de ander ook het appèl van de ander te zien: Je kan geweld immers bekijken als een overdreven schreeuw om gerespecteerd te worden. Jezus vraagt om doorheen het overdreven karakter van deze schreeuw te kijken naar de de oproep die achter deze schreeuw zit.
Bovendien brengt dit ook iets op voor onszelf, zelfs als de ander door je kwetsbare opstelling verder zou gaan in zijn brutaliteit. De brutaliteit van een vijand kan onze leermeester zijn. Ze legt bloot waar wij kunnen groeien in begrip, empathie, geduld, verdraagzaamheid, respect …
Zelfs als het gedrag van de ander door iedereen beschouwd wordt als brutaler en onrespectvoller dan dat van jou, kan je er nog voor kiezen om jezelf niet in de eerste plaats als slachtoffer te zien maar als iemand die nog iets kan bijleren.
Deze allesverdragende liefde kan je van niemand verwachten, ook van jezelf niet. Je kan ze hoogstens bekijken als model dat ons uitdaagt om verder na te denken over hoe we zelf omgaan met conflicten. De volgelingen van Jezus hebben enkel kunnen beschrijven hoe ze deze liefde bij Jezus ervaarden, en hoe deze allesverdragende liefde hen in vuur en vlam zette.