საგარეჯოსა და ნინოწმინდის ეპარქია 

საგარეჯოსა და ნინოწმინდის ეპარქია აღმოსავლეთ საქართველოში, გარე კახეთში მდინარე ივრის აუზში _ გომბორის ქედის სამხრეთ-დასავლეთ კალთის მთისწინეთის ტერიტორიაზე მდებარეობს. იგი მოიცავს ქალაქ – საგარეჯოსა და მის შემოგარენს. საღვდელმთავროს აღმოსავლეთიდან ესაზღვრება ბოდბის და გურჯაან-ველისციხის, დასავლეთიდან მცხეთა-თბილისის, რუსთავის და გარდაბან-მარტყოფის, ჩრდილოეთიდან ალავერდის და თიანეთ-ფშავ-ხევსურეთის ეპარქიები, სამხრეთის მიჯნა საქართველო-აზერბაიჯანის სახელმწიფო საზღვარს ემთხვევა. 

   ამ რეგიონში საქართველოს გაქრისტიანების ახლო ხანებიდან რამდენიმე მსხვილი სამღვდელმთავრო კათედრა არსებობდა, რომელთაც დასაბამი წმიდა მეფე ვახტანგ გორგასლის საეკლესიო რეფორმამ დაუდო. ვახტანგის მიერ დაფუძნებულ ქართლის საკათოლიკოსოში თორმეტი ახალი საეპისკოპოსო კათედრიდან ორი – ნინოწმინდა და ჭერემი თანამედროვე საგარეჯო-ნინოწმინდის ეპარქიის ტერიტორიაზე მდებარეობდა. მოგვიანებით ამ მხარეში სამებელის, კაწარელისა და მარტყოფელის კათედრებიც მოიხსენიებოდა. ამდენად, ისტორიული კახეთის სამეფოში არსებულ ეპარქიათა უმრავლესობა თანამედროვე საგარეჯოს და ნინოწმინდის სამღვდელმთავრო ტერიტორიაზე მდებარეობდა. აღნიშნული სამღვდელმთავრო კათედრები სხვადასხვა ისტორიულ ეპოქაში არსებობდნენ. მათგან ყველაზე ადრეულად ვახტანგის მიერ დაარსებული ეპარქიები ითვლება. 

   ნინოწმინდის საეპისკოპოსოს კათედრა – „უჯარმის კარი“ – მეფის სასახლის კარის ეკლესია იყო, რომლის მწყემსმთავარი მეექვსე საუკუნის დასაწყისში დვინის საეკლესიო კრებაზეც მოიხსენიებოდა. ნინოწმიდელის სამწყსო დროდად-რო იზრდებოდა ან მცირდებოდა. მტერთა გამუდმებული შემოსევებისაგან აოხრებული მეზობელი ეპარქიების ტერიტორიები დროგამოშვებით ნინოწმინდელის იურისდიქციას ექვემდებარებოდა. ნინოწმინდელს პერიოდულად გარეჯის მრავალმთის ზოგიერთი სავანეც მიეკუთვნებოდა.

ვახტანგ გორგასლის მიერ დაფუძნებული ნინოწმინდის საკათედრო ტაძარი რამდენჯერმე განუახლებიათ, პირველად IX-X სს; შემდეგ კი XVI ს-ის მეორე ნახევარში ლევან კახთა მეფემ მეორედ ააშენა, შეამკო, დაუდგინა ეპისკოპოსი და შესწირა სოფლები. მეფე ლევანს ნინოწმინდელი ეპისკოპოსისათვის სამწყსოდ გარეჯიც გადაუცია.

უმძიმესი ისტორიული წარსულის მიუხედავად, საგარეჯოსა და ნინოწმინდის ეპარქიის სამწყსო ტერიტორიაზე ადრიდანვე ერთიანი ქრისტიანული საქართველოს უმნიშვნელოვანესი ეკლესია-მონასტრები და საგანმანათლებლო კერები არსებობდა: გარეჯის მრავალმთის სამონასტრო კომპლექსის ზოგიერთი სავანე (ქალაქისთვისაც სახელი საგარეჯოც მისთვის აქაური მიწების შეწირვის გამო უწოდებიათ), ბოჭორმა (X-XI სს. ტაძარი), ნინოწმინდა (VI ს. საკათედრო ტაძარი), კაწარეთი (VI-VII სს. ტაძარი), ხაშმი, უჯარმა (V ს.) ჭერემი და სხვ. ოდითგანვე აღნიშნულ ეკლესია-მონასტრებში და მთელ მხარეში დიდ საგანმანათლებლო, კულტურულ-აღმშენებლობით საქმიანობას ეწეოდნენ აქ მოღვაწე სასულიერო და საერო პირები: ღირსი ანტონ მარტყოფელი, დავით გარეჯელი, დოდო გარეჯელი, მამა ლუკიანე, წმიდა სალომე უჯარმელი და პეროჟავრა სივნიელი, არსენ ნინოწმინდელი – ათონის ლიტერატურული სკოლის თვალსაჩინო მოღვაწე, ექვთიმე ათონელის თანამედროვე და თანამოღვაწე, ბოლო პერიოდის მოღვაწეთაგან მიტროფანე ნინოწმინდელი, იოანე ნინოწმინდელი, საბა ტუსიშვილი და სხვ. 

   საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის შემდეგ, 1917 წ. კახეთის ტერიტორიას ორი – ალავერდისა და ბოდბის ეპარქია მოიცავდა. მალე მათ ნინოწმინდის ეპარქიაც დაემატა.

1995 წლის 5 აპრილის საეკლესიო კრებაზე ახლადდაარსებულ ეპარქიათა შორის იხსენიება საგარეჯოსა და გურჯაანის ეპარქიაც.

2003 წლის 18 აგვისტოს, ურბნისის საკათედრო ტაძარში ჩატარებულ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის წმიდა სინოდის კრების განჩინებით, საგარეჯოსა და გურჯაანის ეპარქიის სამწყსო ტერიტორიის გადანაწილების შემდეგ, ჩამოყალიბდა გურჯაან-ველისციხის და საგარეჯო-ნინოწმინდის ეპარქიები.

საგარეჯოსა და ნინოწმიდის ეპარქიის მღვდელმთავრად საქართველოს ეკლესიის წმიდა სინოდმა გამოირჩია დავით გარეჯის მამათა მონასტრის წინამძღვარი არქიმანდრიტი ლუკა (ლომიძე).