taitarIyOpaniShadbhAShya - moola
- contributed by Jois Vijayendrachar
||harayE namaH||
taitarIyOpaniShadbhAShya
||hariH OM||
SAMti maMtra
upaniShat
OM SannOmitraH SaM varuNaH | SannO bhavatvaryamA |
Sanna iMdrO bRuhaspatiH | SannO viShNururukramaH | namO
brahmaNE | namastE vAyO | tvamEva pratyakShaM brahmAsi |
tvamEva pratyakShaM brahma vadiShyAmi | RutaM vadiShyAmi |
satyaM vadiShyAmi | tanmAmavatu | tadvaktAramavatu | avatu
mAm | avatu vaktAram | OM SAMtiH SAMtiH SAMti ||1||
bhAShyada maMgaLAcaraNe
bhAShya
satyaM j~jAnamanaMtamAnaMdaM brahma sarvaSaktyEkam |
sarvErdEvairIDyaM viShNvAKyaM sarvadaimi suprEShTham ||
I upaniShattina RuShidEvategaLu :
bhAShya
`AdityasaMsthitAdviShNOH SrutvA brahmA yathA harim |
tuShTAva tatprakArENa varuNOktEna vai bhRuguH ||
viShNumastaut tathA prAha SannOmitrAdikA SrutiH |
yaduvAca harissUryamaMDalasthaH paraH pumAn ||
brahmA tadAha varuNE varuNO bhRugavE A pi tu |
SannOmitrAdibhirvAkyaistairEva harimastuvat ||
bhRuguH paMcAtmakaM pUrNamannAdimayamacyutam |
muktagItAvasAnaistu stutastEna janArdanaH |
suprItaH pradadauj~jAnaM svAtmabhaktiM ca SASvatIm ||'
ityAdi yajussaMhitAyAm |
viShNu upadEsisida SAMtimaMtravu bhRuguvAkyada anuvAda mAtra :
bhAShya
bhRuguvAkyatayA vAyunamaskAradikaM hariH |
prOvAca brahmaNE caivaM vacassubahudarSiShu ||iti ca||
upaniShat
OM SIkShAM vyAKyAsyAmaH | varNassvaraH | mAtrA
balaM | sAma saMtAnaH | ityktaSSikShAdhyAyaH ||2||
bhAShya
varaNIyO varNaH | svaratEstu svaraH | mAnAttrAtA
mAtrA | balarUpaH | samaSca sarvarUpEShu |saMtataSca |
`varNAdivAcakaM rUpaM j~jEyaM varNAdinAmakam |
viShNOrvarNAdisaMsthaM ca puMsu tattatkriyApradam ||2||
upaniShat
sa ha nau yaSaH | sa ha nau brahmavarcasam | athAtaH
sagMhitAyA upaniShadaM vyAKyAsyAmaH | paMca-
svadhikaraNEShu | adhilOkamadhijyautiShamadhividyamadhipraja
madhyAtmam | tA mahAsagMhitA ityAcakShatE ||3||
bhAShya
nArAyaNAdirUpANi lOkAdiShu ca paMcasu |
aniruddhAvasAnAni dhyEyAni caturAtmanA ||
vAsudEvAdikAnyEva tAni pUrvOttarArNayOH |
saMhitAyAstathA saMdhau saMdhAnE cApi kRutsnaSaH ||
yO vEdaitAni rUpANi sarvabhOgasamanvitaH |
prApnOti vaiShNavaM sthAnaM muktaH svargAbhidhaM param ||3||
upaniShat
athAdhilOkam | pRuthivI pUrvarUpam|
dyauruttararUpam | AkASaH saMdhiH | vAyuH saMdhAnam |
ityadhilOkam ||4||
upaniShat
athAdhijyautiSham | agniH pUrvarUpam | Aditya
uttararUpam | ApassaMdhiH | vaidyutassaMdhAnam |
ityadhijyautiSham ||5||
upaniShat
athAdhividyam | AcAryaH pUrvarUpam |
aMtEvAsyuttararUpam | vidyA saMdhiH | pravacanagM
saMdhAnam | ityadhividyam ||6||
upaniShat
athAdhiprajam | mAtA pUrvarUpam | pitOttara
rUpam | prajA saMdhiH | prajananagM saMdhAnam |
ityadhiprajam ||7||
upaniShat
athAdhyAtmam| adharAhanuH pUrvarUpam |
uttarAhanuruttararUpam | vAk saMdhiH | jihvA
saMdhAnam | ityadhyAtmam ||
upaniShat- itImA mahAsagMhitAH | ya EvamEtA mahA
sagMhitA vyAKyAtA vEda | saMdhIyatE prajayA paSubhiH |
brahmavarcasEnAnnAdyEna suvargYENa lOkEna ||8||
mEdhA SaktigAgi prArthane :
upaniShat
yaSphaMdasAmRuShabhO viSvarUpaH | CaMdObhyO a
dhyamRutAt saMbabhUva | sa mEMdrO mEdhayA
spRuNOtu | amRutasya dEva dhAraNO bhUyAsam |
SarIraM mE vicarShaNam | jihvA mE madhumattamA |
karNAbhyAM bhUri viSruvam | brahmaNaH kOSO a pi
mEdhayA vihitaH | SrutaM mE gOpAya ||9||
j~jAnakAryadalli manassina nemmadigAgi saMpattina prArthane :
upaniShat
AvahaMtI vitanvAnA | kurvANA cIramAtmanaH |
vAsAgMsi mama gAvaSca | annapAnE ca sarvadA |tatO
mE SriyamAvaha | lOmaSAM paSubhissaha svAhA ||10||
vidyAvRuddhigAgi SiShyasaMpattina prArthane :
upaniShat
a mA yaMtu brahmacAriNaH svAhA | vi mA yaMtu
brahmacAriNaH svAhA | pra mA yaMtu brahmacAriNaH svAhA |
damAyaMtu brahmacAriNaH svAhA | SamA yaMtu
brahmacAriNaH svAhA | yaSO janE a sAni svAhA |
SrEyAn vasyasO a sAni svAhA | taM tvA bhaga praviSAni
svAhA | sa mA bhaga praviSa svAhA | tasmiMtsahasraSAKE |
ni bhagAhaM tvayi mRujE svAhA | ||11||
upaniShat
yathApaH pravatA yaMti | yathA mAsA aharjaraM |
EvaM mAM brahmacAriNaH | dhArayaMtu sarvataH svAhA |
prativESO a si pra mA bhAhi pra mA padyasva ||12||
bhAShya
yO viSvarUpO bhagavAn CaMdasAmadhipO hariH |
CaMdObhyO a mRutarUpEbhyaH suvyaktastadupAsanAt ||
mEdhAvI tattvavij~jAnI bhUtvA kShipraM vimucyatE ||iti ca|
vEdAvAsatvatO viShNuH brahmakOSa iti smRutaH |
bhagaH ShaDguNapUrNatvAt bahurUpatvatO vibhuH ||
sahasraSAKa ityuktastamupAsya janArdanam |
mucyatE nAtra saMdEhaH sarvabhOgaiSca yujyatE ||
iti praklRuptE |
AvahaMtI ciraM sarvabhOgAn yA SrIssanAtanI |
tAM mayyAvaha gOviMda suSiKaMDOpaSObhitAm ||
iti ca |
upaniShat
bhUrbhuvassuvariti vA EtAstisrO vyAhRutayaH |
tAsAmu ha smaitAM caturthIM | mAhAcamasyaH
pravEdayatE | maha iti | tad brahma | sa AtmA |
aMgAnyanyA dEvatAH ||13||
vyAhRuti pratipAdya bhagavadrUpagaLu :
bhAShya
bhUrAdi vyAhRutIbhistu vAcyaM mUrticatuShTayam |
aniruddhAdikaM vAsudEvAMtaM dEhamadhyagaH ||
vAsudEvO mahOnAmA tvaniruddhaSSirO mataH |
bhUrnAmAtha bhuvOnAmA bAhU pradyumna IritaH ||
saMkarShaNassuvarnAmA pAdau tasya mahAtmanaH |
ananyO a pyanyaSabdEna caturAtmA prakIrtyatE |
nirviSEShO a pi bhagavAn saMKyAmAtraviSEShataH ||13||
vyAhRutipratipAdya bhagavadrUpagaLa sthAnagaLu :
upaniShat
bhUriti vA ayaM lOkaH | bhuva ityaMtarikSham |
suvarityasau lOkaH | maha ityAdityaH | AdityEna vAva sarvE
lOkA mahIyaMtE |
bhUriti vA agniH | bhuva iti vAyuH | suvarityAdityaH |
maha iti caMdramAH | caMdramasA vAva sarvANi
jyOtIgMShi mahIyaMtE |
bhUriti vA RucaH | bhuva iti sAmAni | suvariti
yajUgMShi | maha iti brahma | brahmaNA vAva sarvE vEdA
mahIyaMtE |
bhUriti vai prANaH | bhuva ityapAnaH | suvariti vyAnaH |
maha ityannam | annEna vAva sarvE prANA mahIyaMtE |
tA vA EtAScatasraScaturdhA | catasraScatasrO vyAhRutayaH |
tA yO vEda | sa vEda brahma | sarvE a smai dEvA
balimAvahaMti ||14||
bhAShya
`lOkajyOtiHprANavEdEShvEkaH sa puruShOttamaH |
pratyEkaSaScAturAtmyAt ShODaSAtmA prakIrtitaH ||
mahIyatE mahati ca svayaM sa bhagavAn hariH |
pUjyapUjakabhEdO a tra naiva kaScidapIShyatE ||
nAmapravRuttihEtutvAt nAma lOkAdikaM harEH |
ayaM samIpasthatayA tvasau prANE sthitatvataH ||
IkShaNAdaMtarikShaM cAthAdityasthO a ditEH sutaH |
agniragnau sthitatvAcca vAyurvayati yajjagat ||
caMdra AhlAdarUpatvAt RugarcyatvAjjanArdanaH |
yajuryAjyasvarUpatvAt sAma cAsau samatvataH ||
bRuhattAd brahma vEdAnAM samudAyE a KilE sthitaH |
tatsaMbaMdhAd vEdarASirbrahma SabdEna kIrtitaH ||
prakRuShTanayanAt prANO a pAnO a vA~g nayanAddhariH |
vividhaM nayanAdvyAnaH sO a nnaM sarvOpajIvyataH ||
EvaM ShODaSarUpO a sau caturAtmA vyavasthitaH |
mahAcamasanAmAsau yasmAdaticamatkRutiH |
mahAcamasyastajj~jAnI brahmA saMparikIrtitaH |
EvaM ShODaSarUpANAM j~jAnayOgyaScaturmuKaH |
sa Eva brahmavittasmAt pUjyatE muktigO a pi san ||
sarvadEvairatitarAM yassamyak ShODaSAtmavit ||
iti vyAhRutitattvE |
aniruddhAdigaLu vAsudEvana aMgagaLu :
bhAShya
`tasya bhUriti SiraH | EkaM SiraH | EkamEtadakSharaM | bhuva iti
bAhU | dvau bAhU | dvE EtE akSharE| suvariti pratiShThE |
dvE pratiShThE | dvE EtE akSharE' ityAdi SrutEH |
caturmuKanu sarvavyAhRutigaLannu tiLidiruvanu :
bhAShya
sarvavyAhRutInAM pravEttA mahAcamasyaH caturthItvEna
EtAM pravEdayata iti viSEShaH |
vyAhRutigaLa artha :
bhAShya
bhurnAmA sphUrtirUpatvAt bhUrivIryatvatO bhuvaH |
suvaH subalarUpatvAt mahaH pUrNatvatO vibhuH ||
tadEtaccaturAkAraM brahmOktaM guNabRuMhaNAt |
`sa AtmA | aMganyanyA dEvatAH |' eMbavyAkyagaLige innoMdu vyAKyAna:
bhAshya
sa AtmA sarvadEvAnAM caturAtmA janardanaH |
tasya brahmAdayO dEvA aMgamAgaMtukatvataH ||
bhagavaMtanu sarvavEdapratipAdya :
bhAShya
vAsudEvAdirUpO a sau ShODaSAtmA catuScatuH |
sa Eva sarvavEdOktaH sarvavidyAsu cESvaraH ||
praNavArthA vyAhRutayO vyAhRutyarthA RugAdayaH |
itihAsaH purANaM ca paMcarAtraM ca sarvaSaH ||
samyag vyAharaNAdviShNOH SrutA vyAhRutayastviti |
sarvavEdOkta sarvasvavyAhRutErvyAhRutitvamu |
viSEShENA a haraMtImaM viShNumityathavA smRutAH ||
iti vyAhRuti sArE ||14||
dEhadalli vyAhRuti pratipAdyana sthAna :
upaniShat
sa ya EShO a MtahRudaya AkASaH | tasminnayaM
puruShO manOmayaH | amRutO hiraNmayaH | aMtarENa
tAlukE | ya ESha stana ivAvalaMbatE | sEMdrayOniH |
yatrAsau kESAMtE vi vartatE | vyapO hyaSIrShakapAlE || ||15||
manOmaya, iMdrayOni, vyapa eMba SabdagaLu bhagavanmUrti paravAdavu :
bhAShya- `ya ESha hRudayAkASastvaniruddhastu tadgataH |
pradyumnastAlumadhyasthO laMbinyAmiMdranAmakaH ||
vyAKyaH suparNarUpatvAt kESAMtE vartatE tu yaH |
saMkarShaNaH suparNAtmA vAsudEvO vyapaH smRutaH ||
yasmAd vyapagatE sthAtA jagati pralayE vibhuH |
aSIrShakakapAlO a sau kapAlAdupari sthitaH ||15||
dEvategaLalli vyAhRuti pratipAdyana sthAna :
upaniShat
bhUrityagnau pratitiShThati | bhuva iti vAyau |
suvarityAdityE | maha iti brahmaNi | ApnOti svArAjyaM |
ApnOti manasaspatiM | vAkpatiScakShuShpatiH | SrOtrapatirvij~jAna
patiH | EtattatO bhavati ||16||
AkASaSarIraM brahma | satyAtma prANArAmaM mana AnaMdaM |
SAMtisamRuddhamamRutaM | iti prAcInayOgyOpAsva ||17||
bhAShya
`aniruddhastu bhUrnAmA hutASE saMvyavasthitaH |
pradyumnO bhagavAn vAyau bhuva ityEva kIrtitaH ||
saMkarShaNaH suvarnAmA sUryE tiShThati kESavaH |
mahOnAmA vAsudEvO brahmaNi stha ScaturmuKE |
sa vAsudEvaH svArAjyaM vyApyAsmin manasaspatau |
aniruddhE ca saMvyAptaH tatO vAgAdinAM patiH |
vAgAdiShu sthitO nityaM bhavatyEva janArdanaH |
svavyApI ca jagadvyApI nityaiSvaryAt sa ISvaraH |
AkASavad vyAptadEhaH satyAtmA guNapUrtitaH |
vAyOrviSESharamakO balAnaMdasvarUpavAn ||
j~jAnAnaMda svarUpO a sau SAMtinAmA suKOnnatEH |
aMtagatvAt svataH pUrtEH samRuddhaM tat prakIrtitam ||
ityupAsva prAthamikO yOgyastvaM madupAsanE |
prAdhAnyAditi pUrvaM hi prAha viShNuScaturmuKam ||
iti brahmasArE ||16,17||
adhibhUta adhyAtmagaLalli nArAyaNAdi paMcarUpagaLu :
upaniShat
pRuthivyaMtarikShaM dyaurdiSO a vAMtaradiSAH | agni
rvAyurAdityaScaMdramA nakShatrANi | Apa OShadayOvanaspataya
AkASa AtmA | ityadhibhUtaM | athAdhyAtmaM | prANO
vyAnO a pAna udAnassamAnaH | cakShuH SrOtraM manO
vAk tvak | carmamAgMsagg snAvA a sthimajjA | Etadadhi
vidhAya RuShiravOcat | pA~gtaM vA idagM sarvaM |
pAMktEnaiva pA~gtagg spRuNOtIti ||18||
bhAShya
pRutivyAdyaM pA~gtaShaTkaM pAMktEnaiva svayaM hariH |
nArAyaNAdirUpENa balayatyaMjasA prabhuH |
ityuvAca svayaM viShNuH vEdadraShTA guNAdhikaH ||
iti tatvasaMhitAyAm | ||18||
AtmA ahaMkAratatvam|
praNava maMtrada mahatva :
UpaniShat
Omiti brahma | OmitIdagM sarvaM | OmityEtadanukRuti
ha sma vA apyOSrAvayEtyASrAvayaMti | Omiti sAmAni
gAyaMti | OgMSOmiti SastrANi SagMsaMti | OmityadvaryuH
pratigaraM pratigRuNAti | Omiti brahmA prasauti | Omityagni
hOtramanujAnAti | Omiti brAhmaNaH pravakShyannAha
brahmOpApnavAnIti | brahmaivOpApnOti ||19||
bhAShya
`OMnAmA bhagavAn viShNuH adhikOccaguNatvataH |
yadyadrUpaM bhagavastadidaM sarvamEva ca ||
OmEvAdhikapUrNAtvAt tasmAdyaj~jEShu cartvijaH |
OmityEva svakarmANi kurvaMtyuddiSya kESavaM ||
adhikOcca SRuNuShvEti harimadhvaryurAha hi |
adhikOcca mahAdhAma sUcca dEvEti cA a darAt ||
prati pratigRuNAtyEnaM SAMrUpAtyucca SAvana |
ityAha hOtA SastrEShu tathaivAnyE a pi cartvijaH ||
EvaM svAdhyAyakRuccAha brahma prAptyarthamaMjasA |
EvaM jAnaMta EtE tu prApnuvaMtyEva tatparaM ||iti ca|
vEdAdhyayana pravacanagaLa mahatva :
upaniShat- RutaM ca svAdhyAyapravacanE ca | satyaM ca svAdhyAya
pravacanE ca | tapaSca svAdhyAyapravacanE ca | damaSca
svAdhyAyapravacanE ca | SamaSca svAdhyAyapravacanE ca |
agnayaSca svAdhyAyapravacanE ca | agnihOtraM ca
svAdhyAyapravacanE ca | atithayaSca svAdhyAyapravacanE ca |
mAnuShaM ca svAdhyAyapravacanE ca | prajA ca svAdhyAya
pravacanE ca | prajanaSca svAdhyAyapravacanE ca | prajAtiSca
svAdhyAyapravacanE ca ||20||
bhAShya- RutaM ca svAdhyAyapravacanE ca kartavyAni | pravacanaM
vyAKyAnaM | yathArthaj~jAnaM RutaM | tatpUrvakaM yathArtha
vacanaM karaNaM ca satyam |
`RutaM yathArthavij~jAnaM satyaM tatpUrvikA kRutiH |
dhyAnasatyE pUjyapUjA tapa ityabhidhIyatE ||'
iti SabdanirNayE | sarvakarmakRutikAlEShvapi svAdhyAya
pravacanayOH kartavyatvAt tayOH sarvatrAnuShaMgaH |
`maMtrO maMtrArthavacanaM anyasya svAtmano a pi vA |
sarvakarmasu kartavyau sarvakarmAtmakau yataH ||'
iti karmatatvE | AtmanaScEnmanasaivArthavacanaM |
`mAnuShaM mAnuShO dharmO dEvA api hi mAnuShE |
manuShyavat pravartaMtE naivaiSvaryaprakASinaH ||'iti ca|
`prajayA rakShaNaM caiva punaH prajananaM tathA |
prakRuShTajAtikaraNaM karmabhistanayE pituH ||'iti ca|
upaniShat- satyamiti satyavacA rAthitaraH | tapa iti tapOnityaH
pauruSiShTiH | svAdhyAyapravacanE EvEti nAkO maudgalyaH |
taddhi tapastaddhi tapaH ||21||
bhAShya- `satyE tapasi vA cIrNE sarvakarma kRutaM bhavEt |
svAdhyAyE ca pravacanE hyaMtarbhAvO viSEShataH ||'
iti ca |
`yaM yaM kratumadhItE tEna tEnAsyEShTaM bhavati'
iti ca SrutiH |
`japyEnaiva tu saMsiddhyEt brAhmaNO nAtrasaMSayaH |
kuryAdanyannavA kuryAt maitrO brAhmaNa ucyatE ||'
iti bhAratE |
`samyag j~jAtvA tu yO viShNuM vyAKyAyIta japEta ca |
na tasya kiMcidakRutaM kartavyaM mucyatE ca saH ||'
iti karmatatvE ||20,21||
upaniShat- ahaM vRukShasya rErivA | kIrtiH pRuShThaM girEriva | Urdhva
pavitrO vAjinIvasvamRutamasmi | draviNagM savarcasaM |
sumEdhA amRutOkShitaH | iti triSaMkOrvEdAnuvacanaM | ||22||
bhAShya- saMsAravRukShacCEttA a haM matkIrtiH parvatOpamA |
aatyutkRuShTEna hariNA pAvitO a smi yataH sphuTaM ||
vAjirUpaSca nEtA ca vAjinIH sUrya ucyatE |
tatrasthO bhagavAn viShNuH saMprOktO vAjinIvasuH |
tEnAmRutO a smi draviNaM nityAnaMdasvarUpataH |
tEnAmRutEna siktO a haM tEna vyAptO yataH sadA ||
ityAha maMtradRuk pUrvaM triSaMkurmAnavO nRupaH ||
iti yajurvivEkE ||22||
brahmavidyOpadESada naMtara AcAryanu SiShyanige upadESisabEkAda niyamagaLu :
upaniShat- vEdamanUcyAcAryOMtEvAsinamanuSAsti | satyaM
vada| dharmaM cara| svAdhyAyAnmA pramadaH | AchAryAya
priyaM dhanamAhRutya prajAtaMtuM mA vyavacCEtsIH | satyAnna
pramaditavyaM | dharmAnna pramaditavyaM | kuSalAnna pramaditavyaM |
bhUtyai na pramaditavyaM | svAdhyAyapravacanAbhyAM na pramadi
tavyaM | dEvapitRukAryAbhyAM na pramaditavyaM | mAtRudEvO
bhava | pitRudEvO bhava| AcAryadEvO bhava| atithidEvO
bhava | yAnyanavadyAni karmANi | tAni sEvitavyAni | nO
itarANi | yAnyasmAkagM sucaritAni | tAni tvayOpAsyAni |
nO itarANi | yE kE cAsmacCrEyAgMsO brAhmaNAH |
tEShAM tvayAsanE na praSvasitavyaM | SraddhayA dEyaM |
aSraddhayA dEyaM | SriyA dEyam | hriyA dEyaM |
bhiyA dEyaM | saMvidA dEyam ||23||
upaniShat- atha yadi tE karmavicikitsA vA vRuttavicikitsA vA
syAt | yE tatra brAhmaNAH sammarSinaH | yuktA ayuktAH
alUkShA dharmakAmAH syuH | yathA tE tatra vartEran |
tathA tatra vartEthAH | athAbhyAKyAtEShu | yE tatra brAhmaNAH
sammarSinaH | yuktA ayuktAH | alUkShA dharmakAmAH
syuH | yathA tE tEShu vartEran | tathA tEShu vartEthAH |
ESha AdESaH | ESha upadESaH | EShA vEdOpaniShat |
EtadanuSAsanaM | EvamupAsitavyaM | Evamu caitadupAsyaM || ||24||
upaniShat- SannO mitraSyaM varuNaH | SannO bhavatvaryamA |
Sanna iMdrO bRuhaspatiH | SannO viShNururukramaH | namO
brahmaNE | namastE vAyO | tvamEva pratyakShaM brahmAsi |
tvAmEva pratyakShaM brahmA a vAdiShaM | RutamavAdiSham | satyama
vAdiShaM | tanmAmAvIt | tadvaktAramAvIt | AvInmAM |
AvIdvaktAraM | OM SAMtiH SAMtiH SAMtiH ||
I upaniShattinalli vAyuvannU pratipAdisalAgide :
bhAShya- saMhitAyAH paMcAdhikaraNAbhimAnitvaM prANAdirUpasya
vAyOrapi bhavati | pRuthivyaMtarikShamityuktapA~gtatvaM ca |
ata upakramOpasaMhArayOH tvamEva pratyakShaM brahma
vadiShyAmi tvAmEva pratyakShaM brahmAvAdiShamiti yujyatE || ||25||
iti taittirIyOpaniShadbhAShyE SikShAvallI saMpUrNA
||atha brahmavallI||
upaniShat- OM saha nAvavatu | saha nau bhunaktu | saha vIryaM
karavAvahai | tEjasvi nAvadhItamastu mA vidviShAvahai ||
OM SAMtiH SAMtiH SAMtiH ||1||
parabrahmana lakShaNagaLu mattu avanannu hoMduva bage :
upaniShat- brahmavidApnOti paraM | tadEShA a bhyuktA | satyaM
j~jAnamanaMtaM brahma | yO vEda nihitaM guhAyAM paramE
vyOman | SO a SnutE sarvAn kAmAn saha brahmaNA
vipaScitEti ||2||
AkASadyutpatti prakaraNa :
upaniShat- tasmAdvA EtasmAdAtmana AkASaH saM bhUtaH | AkASA-
dvAyuH | vAyOragniH | agnErApaH | adbhyaH pRuthivI |
pRuthivyA OShadhayaH | OShadhIbhyO a nnaM | annAt puruShaH ||3||
bhAShya- svayOgyaM brahmavid bhuMktE viriMcEna parENa ca |
brahmaNA saha tadvaSyaH suKamEva na duShkRutaM ||iti ca|
annamaya prakaraNa :
upaniShat- sa vA ESha puruShO a nnarasamayaH | tasyEdamEva SiraH |
ayaM dakShiNaH pakShaH | ayamuttaraH pakShaH | ayamAtmA |
idaM pucCaM pratiShThA ||4||
tadapyESha SlOkO bhavati | annAdvai prajAH prajAyaMtE
yAH kASca pRuthivIgM SritAH | athO annEnaiva jIvaMti |
athainadapiyaMtyaMtataH | annagM hi bhUtAnAM jyEShThaM |
tasmAtsarvauShadhamucyatE | sarvaM vai tE a nnamApnuvaMti
yE a nnaM brahmOpAsatE | annagM hi bhUtAnAM
jyEShThaM | tasmAtsarvauShadhamucyatE | annAdbhUtAni jAyaMtE |
jAtAnyannEna vardhaMtE | adyatEtti ca bhUtAni | tasmAdannaM
taducyata iti ||5||
bhAShya- `ya ESha bhagavAn viShNuH bhUtasraShTA guNAdhikaH |
sa EvAnnAt punarjAtO hyajAtO a pi yatO vibhuH |
annAtmani SarIrE a sau vyajatE suvivEkibhiH |
annasya sArabhUtO a yaM SarIrasya ca kESavaH ||
annanAmA cAnnasaMsthaH SarIrEShu ca saMsthitaH |
attRutvAt sarvalOkAnAmannamityucyatE hariH ||
upajIvyaSca bhUtAnAmiti cAnnaM janArdanaH |
sa jyAyAn sarvabhUtEbhyaH tasmAt sarvauShadhaM smRutaH |
saMsArE dahyamAnAnAmASrayatvAt sa ouShadhaM |
pracuraM maya ityuktaM pracurAttA yatO hariH ||
pracuraiH sEvyatE nityamatO a nnamaya IritaH |
dEhasyaiva Sirasyasya SirO viShNOH pratiShThitaM |
bAhvOH pakShau tathA madhyE madhyaM paScAttanau tathA ||
pucCamityESha bhagavAnaniruddhaH svayaM hariH |
upaniShat- tasmAdvA EtasmAdannarasamayAt | anyOMtara AtmA
prANamayaH | tEnaiSha pUrNaH | sa vA ESha puruShavidha Eva |
tasya puruShavidhatAm | anvayaM puruShavidhaH | tasya prANa
Eva SiraH | vyAnO dakShiNaH pakShaH | apAna uttaraH pakShaH |
AkASa AtmA | pRuthivI pucCaM pratiShThA ||6||
tadapyESha SlOkObhavati | prANaM dEvA anu prANaMti |
manuShyAH paSavaSca yE | prANO hi bhUtAnAmAyuH |
tasmAtsarvAyuShamucyatE | sarvamEva ta AyuryaMti |
yE prANaM brahmOpAsatE | prANO hi bhUtAnAmAyuH |
tasmAtsarvAyuShamucyata iti | tasyaiSha Eva SArIra AtmA |
yaH pUrvasya ||7||
bAShya- `tasyA a MtaraM paraM rUpamabhinnamapi bhinnavat |
pradyumnAKyaM prANamayaM praNEtRutvAt prakIrtitam ||
Sirastasya prANagataM prANa ityEva nAmataH |
vyAnAKyO dakShiNaH pakShO vyAnagaScOttarastathA |
apAnAKyO a apAnagata AkASasthaM ca madhyamaM |
AkASAKyaM tathA pucCaM pRuthvyAM pRuthivinAmakaM |
udAna AkASAnAmA samAnaH pRuthivIti ca |
praNEtRutvAt prANanAma SirO viShNOH prakIrtitaM |
viSEShAccEShTayEdyasmAd vyAnAKyO dakShiNaH karaH |
yasmAdapanayEddOShAnapAnassavya ucyatE |
AkASastvavakASatvAt madhyadEhO mahAtmanaH |
pRuthivI pucCamasyOktaM sarvasyApi pradhAraNAt |
sa ESha jagatAmAyuH ........'
upaniShat- tasmAdvA EtasmAt prANamayAt | anyOMtara
AtmA manOmayaH | tEnaiSha pUrNaH | sa vA ESha puruShavidha
Eva | tasya puruShavidhatAm | anvayaM puruShavidhaH | tasya
yajurEva Sira | Rug dakShiNa pakShaH | sAmOttaraH pakShaH |
AdESa AtmA | atharvAMgirasa pucCaM pratiShThA ||8||
tadapyESha SlOkO bhavati | yatO vAcO nivartaMtE |
aprApya manasA saha | AnaMdaM brahmaNO vidvAn | na
bibhEti kadAcanEti | tasyaiSha Eva SArIra AtmA | yaH
pUrvasya ||9||
bhAShya- .............. tasmin saMkarShaNaH sthitaH |
Sirastasya yajurnAma yaj~jAnAM haraNAt smRutam ||
yajussaMsthaM ca bAhU tu RuksAmAMtaHsthitau sadA |
RugarcanAyAH svIkArAt sAma dOShAtsamIkRutEH ||
paMcarAtrAgataM madhyamAdESAKyaM suvistRutEH |
atharvAKyaM tathA pucCamadharaM cAMginAm rasaH ||
manOvAcAmagamyaM taM jvAtvA a naMdasvarUpiNam |
kutaScinna bibhEtyEva ...........|
vij~jAnamaya prakaraNa :
upaniShat- tasmAdvA EtasmAnmanOmayAt | anyOMtara AtmA
vij~jAnamayaH | tEnaiSha pUrNaH | sa vA ESha puruShavidha Eva |
tasya puruShavidhatAm | anvayaM puruShavidhaH | tasya Sraddhaiva
SiraH | RutaM dakShiNaH pakShaH | satyamuttaraH pakShaH | yOga AtmA |
mahaH pucCaM pratiShThA ||10||
tadapyESha SlOkO bhavati | vij~jAnaM yaj~jaM tanutE |
karmANi tanutE a pi ca | vij~jAnaM dEvAH sarvE | brahma
jyEShThamupAsatE | vij~jAnaM brahma cEdvEda | tasmAccEnna
pramAdyati | SarIrE pApmanO hitvA | sarvAn kAmAn
samaSnuta iti | tasyaiSha Eva SArIra AtmA | yaH pUrvasya || ||11||
bhAShya- `..........vAsudEvOMtarastataH |
SraddhAKyaM SrutidhartRutvAt SraddhAyAM tacCiraH sthitam |
RutaM j~jAnatatErdAtA cartasthO dakShiNaH karaH ||
vAmaH satyasthirassatyaM satAM yasmAnniyAmakaH |
yOgAKyaM sarvalOkasya yOgAdatraiva yOgagam |
madhyaM pucCaM mahOnAma mahanIyatvatassadA |
AnaMdamaya prakaraNa :
upaniShat- tasmAdvA EtasmAdvij~jAnamayAt | anyOMtara
AtmA a a naMdamayaH | tEnaiSha pUrNaH | sa vA ESha puruSha-
vidha Eva | tasya puruShavidhatAm | anvayaM puruShavidhaH |
tasya priyamEva SiraH | mOdO dakShiNaH pakShaH | pramOda
uttaraH pakShaH | AnaMda AtmA | brahma pucCaM pratiShThA |
tadapyESha SlOkO bhavati | asannEva sa bhavati | asad brahmEti
vEda cEt | asti brahmEti cEdvEda | saMtamEnaM tatO
viduriti | tasyaiSha Eva SArIra AtmA | yaH pUrvasya ||12||
bhAShya- tasminnAnaMdarUpO a sau sthitO nArAyaNassadA |
SiraH priyE sthitaM tasya parEyaM priyanAmakam ||
mOdapramOdayOrbAhU mOdanAcca pramOdanAt |
mOdapramOdanAmAnAvAnaMdastvAtatatvataH ||
madhyamAnaMdasaMsthaM ca brahma sRuShTyA tu bRuMhayEt ||
pucCaM pradhAnavAyau ca brahmAKyE saMsthitaM sadA |
abhEdO a pyaviSEShO a pi paramaiSvaryayOgataH ||
dEhadEhivadEvAsau paMcadhAvasthitO hariH |
bahiHsthO dEhavadviShNuraMtasthO dEhivat smRutaH ||
aMtarvyApti viSEShENa na tvaSaktatvatO bahiH |
sarvE a pi puruShAkArA uttarAt pUrvasaMbhavaH ||
uttaraiH pUritAH pUrvE nicCidratvEna sarvaSaH |
attRutvaM ca praNEtRutvaM bOdhO vividhavEttRutA |
AnaMdaSca yataH pUrNastatO a nnAdimayAH smRutAH |
attyAdidAstE pratyEkaM sarvE sarvaguNA api |
nAmabhEdastastUktaH sarvanAmavatAmapi |
paMcarUpaM tu tad brahma jIvAdanyannavidyatE |
iti yE tu vijAnaMti tE a saMtastamaAlayAH |
jIvAdanyatparaM brahma paMcarUpaM tu yE viduH |
saMtasta iti vij~jEyA mOkShayOgyA hi tE dhRuvam ||
upaniShat- athAtO a nupraSnAH | utAvidvAnamuM lOkaM
prEtya | kaScana gacCatI | ahO vidvAnamuM lOkaM prEtya |
kaScit samaSnutA u ||13||
bhAShya- `ityuktE brahmaNA pUrvaM papracCa varuNO vibhum |
avidvAnapi yaH kaScit brahmApnOti kathaMcana |
vidvAnEvOta tatrApi sarvE vA a thaiva kEcana |
yadi sarvE a tha tatrApi sarvE samyak samApnuyuH |
kEcidEvOta samyak tadasamyagaparE janAH ||
j~jAninO a pIti pRuShTaH san brahmA prAha caturmuKaH |
aj~jAna prApnuyurbrahma prApnuyurj~jAninO a KilAH |
tatrApi samyak prAptistu viriMcasyaiva sarvadA |
anyEShAM tAratamyEna prAptissuKaviSEShataH |
ityabhiprAyavAn brahmA hyukArENa samAsataH |
uktvA praSnOttaraM paScAd vistarENa jagAda ha |
kaScidEvOta samyak tadApnuyAditi vAkyataH |
anaMtaraM tathaivEti brahmOkAramuvAca ha |'
upaniShat- sO a kAmayata | bahu syAM prajAyEyEti | sa
tapO a tapyata | sa tapastaptvA | idagM sarvamasRujata | yadidaM
kiMca | tat sRuShTvA | tadEvAnuprAviSat | tadanupraviSya |
sacca tyaccAbhavat | niruktaM cAniruktaM ca | nilayanaM
cAnilayanaM ca | vij~jAnaM cAvij~jAnaM ca | satyaM cAnRutaM ca
satyamabhavat | yadidaM kiMca | tatsatyamityAcakShatE ||14||
bhAShya- `aj~jOnaiva tadApnOti j~jAnyEvaitadavApnutE |
iti j~jApayituM viShNOH svAtaMtryaj~jApanAya tu |
aha sRuShTiM pravESaM ca mAhAtmyaj~jAnatO yataH |
prItiM yAMti mahAMtastu tadvaSA Eva cESvarAH |
agnyAdayO a pi kimuta tadanyE muktidastataH |
sa Evaikassa vij~jEyaH pUrNaiSvaryAdirUpavAn |
iti tasya mahaiSvaryamucyatE ........|'
bhAShya- ` ........sa tva kAmayat|
sRuShTvA jagadidaM sarvaM niyAmakatayA a sya tu |
bahurUpO bhavAnIti syAjjagaccEtyaciMtayat ||
syAdityAlOcanAnnAnyat tapO viShNOH kadAcana |
avatArEShvanukRutiH bAhyavRuttyA tapasvinAM |
sRuShTirnAma svarUpAttu bahirniShkramaNaM smRutaM |
yadyapIdaM jagatsarvaM svOdarasthaM mahAtmanaH |
tathApyESha dvitIyEna rUpENa bahirAkShipEt |
rUpAMtarENAviSacca jagatsarvaM janArdanaH |
bhAShya- `tyaccAniruktaM vij~jAnaM tathA nilayanaM mahAn |
satyaM prANastathA SrISca sanniruktaM tathA a nRutam |
avij~jAnaM cAnilayanaM prakRutiprANayoH param |
tadgaviShNOstu saMbaMdhAt svatastannAmakO hariH |
tatO niyAmakaScEti tyadAnaMtyAdavAcyataH |
aniruktaM nilayanaM sarvAdhAratvatO hariH |
vij~jAnaM sarva vij~jAnAt satyaM sAdhusvarUpataH |
avasAda suvAcyatvadaurbalyAj~japtyasAdhutAH ||
prakRutiprANatO a nyatra kurvaMstannAmakO hariH |
atassAdhusvarUpassan satyanAmA a nRutAdikaM |
nAmAnEna gatatvAdEH yadidaM kiMca bhAShitam |
sanniruktAdiSabdEna tatsarvaM sAdhutaiva hi |
avasAdanAdihEtutvaM sAdhutaiva hi sarvaSaH |
asAdhutA a vasAdAdistatkartRutvaM hi bhAShitam |
upaniShat- tadapyESha SlOkO bhavati | asadvA idamagra AsIt |
tatO vai sadajAyata | tadAtmAnag svayamakurata | tasmAtta tsukRutamucyata iti | yadvai tatsukRutam | rasO vai saH |
rasag hyEvAyaM labdhvA a a naMdIbhavati | kOhyEvAnyAt
kaH prANyAt yadESha AkASa AnaMdO na syAt | ESha
hyEvAnaMdayAti ||15||
bhAShya- anAsAdyastvasannAmA pUrvaM nArAyaNAbhidhaH |
sa asAdyaSca sannAmA vAsudEvO a bhavat prabhuH |
sa vAsudEvaH svAtmAnaM cakrE saMkarShaNAdikam |
tasmAt tatsukRutaM nAma sa AnaMdO rasastataH |
AnaMdamEnaM saMprApya muktO mOdEnna cAnyathA |
adIptastvESha bhagavAn yadyAnaMdO bhavEnna ca |
sAmAnyacEShTA dharmyASca kasya syustamRutE prabhum |
suKaM labdhvAhi kurutE lOkacEShTAM janArdanaH |
alpAt suKAdalpakarmA pUrNAnaMdAddhi sarvakRut |
na hyArthAH karma kurvaMti mugdhAScaiva viSEShataH |
tasmAd yAdRuk suKaM tAdRuk karma pUrNasuKastataH |
sarvakRuttvAt parO viShNuH Aha tasmAtsanAtanI |
suKaM labdhvA karOtIti CaMdOgAnAM SrutiH parA |
alabdhvA tu suKaM naiva karOtItyapi sAdaram |
tatpUrNAnaMdadEvEna kAritaH prANiti spuTam |
sarvalOkaH sa Evaika AnaMdayati cAKilam |
upaniShat- yadA hyEvaiSha EtasminnadRuSyE a nAtmyE a niruktE a nila
yanE a bhayaM pratiShThAM viMdatE | atha sO a bhayaM gatO
bhavati | yadA hyEvaiSha EtasminnudaramaMtaram kurutE | atha
tasya bhayaM bhavati | tattvEva bhayaM viduShO a manvAnasya |
tadapyESha SlOkO bhavati | bhiShAsmAdvAtaH pavatE |
bhIShOdEti sUryaH | bhIShAsmAdagniScEMdraSca | mRutyu
rdhAvati paMcama iti ||16||
bhAshya- `tasmAdadRuSyE jaivAnAM guNAnAmapyasaMgatEH |
anAtmyE a tha guNAnaMtyAdaniruktE nirASrayAt |
anilayanE a bhayatvEna yadA j~jAnEna tiShThati |
tadA a bhayaM hariM gacCEnnaivAj~jAnI kathaMcana |
yadaitasmin parE viShNAvudaraM jIvagatvataH |
bhEdaM karOti tEnaiva bhayamasya mahadbhavEt |
a ityuktaH parO viShNurEbhya uccassa Eva tu |
ta udA jivasaMghAssyurudaraM tadgatAMtaraM |
tadEva brahma bhayakRudviduShO a viduShastathA |
viduShO a lpabhayaM kuryAd yAvanmuktiM vrajatyasau |
athAbhayaM bhavEd brahma tasya muktasya sarvadA |
tasmAd vAyvAdayo dEvA vidvAMsO a pi viSEShataH |
bhItAH svakarma kurvaMti viShNOH prItyarthamaMjasA |
amanvAnasya nurviShNuH kuryAnnityaM mahadbhayam |
tamaAKyamanutthAnaM ..........|'
upaniShat- saiShA a a naMdasya mImAgMsA bhavati | yuvA
syAtsAdhuyuvAdhyAyakaH | ASiShThO draDhiShThO baliShThaH |
tasyEyaM pRuthivI sarvA vittasya pUrNA syAt | sa EkO
mAnuSha AnaMdaH | tE yE SataM mAnuShA AnaMdAH | sa EkO
manuShya gaMdharvANAmAnaMdaH SrOtriyasya cAkAmahatasya ||17||
bhAShya- syAdEva mOkShastatrApi hyAnaMdasya vicitratA |
yastu sAdhuguNairyuktastasyaivApyaKilA mahI |
trEtAyugE cakravartI yadAmuktastu saMsRutEH |
adhItiphalapUrNatvAdAdhyAyaka itIritaH ||
sa Eva viShNunA yuktO gacCatIti yuvA smRutaH |
EkAnaMdasvarUpO a sau mAnuShO mukta iShyatE |
tasmAt SataguNAnaMdAH gaMdharvA mAnuShAtmakAH
upaniShat- tE yE SataM manuShyagaMdharvANAmAnaMdAH | sa
EkO dEvagaMdharvANAmAnaMdaH SrOtriyasya cAkAmaha
tasya ||18||
tE yE SataM dEvagaMdharvANAmAnaMdAH | sa EkaH
pitRuNAM ciralOkalOkAnAmAnaMdaH | SrOtriyasya
cAkAmahatasya ||19||
tE yE SataM pitRuNAM ciralOkalOkAnAmAnaMdAH |
sa Eka ajAnajAnAM dEvAnAmAnaMdaH | SrOtriyasya
cAkAmahatasya ||20||
tE yE SatamAjAnajAnAM dEvAnAmAnaMdAH | sa
EkaH karmadEvAnAM dEvAnAmAnaMdaH | yE karmaNA
dEvAnapiyaMti | SrOtriyasya cAkAmahatasya ||21||
tE yE SataM karmadEvAnAM dEvAnAmAnaMdAH | sa
EkO dEvAnAmAnaMdaH | SrOtriyasya cAkAmahatasya ||22||
tE yE SataM dEvAnAmAnaMdAH | sa Eka iMdrasyAnaMdaH |
SrOtriyasya cAkAmahatasya ||23||
tE yE SatamiMdrasyAnaMdAH | sa EkO bRuhaspatE-
rAnaMdaH | SrOtriyasya cAkAmahatasya ||24||
tE yE SataM bRuhaspatErAnaMdAH | sa EkaH prajApatE-
rAnaMdaH | SrOtriyasya cAkAmahatasya ||25||
tE yE SataM prajApatErAnaMdAH | sa EkO brahmaNa
AnaMdaH | SrOtriyasya cAkAmahatasya ||26||
bhAShya- tEbhyaH SataguNAnaMdA dEvaprEShyAstu muKyataH |
yE tE hi dEvagaMdharvA muktebhyastEbhya Eva ca |
SatAdhikA hi pitarastEbhya ajAnadEvatAH |
anAKyAtA dEvatAstu jAtA dEvakulE ca yAH |
ajAnadEvatA stA hi tAbhyO a gryAH karmadEvatAH ||
balyAdyA aMtarAprAptadEvatAH karmadEWvatAH |
tAbhyaSca tAtvikA dEvAH sRuShTyAdau dEvatAM gatAH ||
tEbhyO dakShaScEMdranAmA sa hIMduM rArayat purA |
tasmAd bRuhaspatirnAma mahEMdratvAt puraMdaraH ||
tasmAt prajApatirmuktO rudraH prajananESitA|
tasmAd brahmA SataguNO muktaH ityESha nirNayaH ||
bhAShya- yathA a a naMdE tathA j~jAnE viShNubhaktau balAdikE |
sarvaguNaiH SataguNAH kramENOktEna tE a KilAH ||
athavA sahasraguNitA anaMtaguNitAstathA |
parimANE SataguNE a pyAnaMdasphuTatAvaSAt ||
yathA dIpAt SataguNA a pyagnijvAlA na dIpavat |
sphuTIbhavEt yathaivAgnirbahulO a pi na sUryavat ||
yathaiva sUryAd dviguNaScaMdrO naiva sphuTIbhavEt |
uttarEShAmuttarEShAM guNA EvamatisphuTAH ||
yataH pUrvE brahmAMtAnAM narAdayaH |
athO a spaShTasvarUpAstE sphuTarUpAstathOttarAH ||
upaniShat- sa yaScAyaM puruShE | yaScAsAvAdityE | sa EkaH |
sa ya EvaMvit | asmAllOkAt prEtya | Etamannamaya
mAtmAnamupasaMkrAmati | EtaM pANamayamAtmAnamupa
sAMkrAmati | EtaM manOmayamAtmAnamupasaMkrAmati|
EtaM vij~jAnamayamAtmAnamupasaMkrAmati | EtamAnaMda
mayamAtmAnamupasaMkrAmati ||27||
tadapyESha SlOkO bhavati | yatO vAcO nivartaMtE |
aprApya manasA saha | AnaMdaM brahmaNO vidvAn | na
bibhEti kutaScanEti | EtagM ha vAva na tapati | kimahagM
sAdhu nAkaravaM | kimahaM pApamakaravamamiti | sa ya EvaM
vidvAnEtE AtmAnag spRuNutE | ya EvaM vEda |
ityupaniShat || ||28||
OM saha nAvavatu | saha nau bhunaktu | saha vIryaM
karavAvahai | tEjasvi nAvadhItamastu | mA vidviShAvahai ||
OM SAMtiH SAMtiH SAMtiH ||
bhAShya- yatprasAdAt svarUpAptiH brahmAdInAM samaMtataH |
sa viShNussarvajIvEShu nRuShu dEvEShu ca sthitaH ||
Eka Eva mahAyOgI nirviSEShO a KilairguNaiH |
sarvOttamassa pUrNaSca tamEvaM vEda yaH pumAn ||
jIvAMSca tAratamyasthAn sa gacCEt paMcarUpiNam |
viShNuM na puNyapApE ca tasyAniShTE kadAcana |
priyApriyEShu taj~jAnI hyAstRuNOti yatO nRuShu ||
agOcaraM vA~gnasOrAnaMtyAt puruShOttamam |
j~jAtvA muktasya bhIrnaiva kutaScana bhaviShyati ||
ityAdi yajussaMhitAyAm |
bhAShya- na ca `saha brahmaNA' ityAdEranyO a rthaH kalpanIyaH |
aprAmANikatvAdanASvAsAcca |
bhAShya- na ca `OShadhIbhyO a nnaM', `annarasamayaH' ityatrO-
bhayArthatvE virOdhaH `annasyAnnaM', `madhyamaH prANaH'.
`prANaH sthUNA' ityAdivat viSEShitatvAdupapattEH |
annamayAdigaLu kOSagaLalla :
bhAShya- na cAnnamayAdInAmabrahmatvE kiMcinmAnaM | `yE a nnaM
brahmOpAsatE' `yE prANaM brahmOpAsatE' `AnaMdaM
brahmaNO vidvAn' `vij~jAnaM brahma cEdvEda' `asti
brahmEti cEdvEda' `adhIhi bhagavO brahmEti' `tasmA Etat
prOvAca | annaM prANaM cakShuH SROtraM manOvAcamiti'
ityAdinA brahma SabdEna uktatvAcca |
bhAShya- na ca laukikAnnasya attRutvamasti | `yE a nyathA vidyustE a nya
rAjAnaH tE kShayyalOkA bhavaMti' iti SrutEravidyamAnO-
pAsanAd dOShAvagatESca | ` na ca ramaMtyahO
asadupAsanayA a a tmahanaH' iti ca bhAgavatE |
`nA vidyamAnaM bruvatE vEdA dhyAtuM na vaidikAH |
avidyamAnaM dhyAyaMtO yAMti sarvE a dharaM tamaH ||
tasmAt satyArthatAM brUyAd vEdAnAmapi sarvaSaH |
ya EvaM vEda sa j~jAnI j~jAnavAn nAnyathA bhavEt ||'
iti vEdArtha vivEkE |
jIva brahmarige abhEdavilla :
bhAShya- `sa yaScAyaM puruShE | yaScAsAvAdityE |' ityadhikaraNa
tvEna bhEda Eva jIvasya paramAduktaH | `EtasminnadRuSyE
anAtmE aniruktE anilayanE abhayaM pratiShThAM viMdatE'
`EtamAnaMdamayamAtmAnamupasaMkrAmati' `sO a SnutE
sarvAn kAmAn saha | brahmaNA vipaScitA' `EtamAnaMda
mayamAtmAnamupasaMkramya| imAn lOkAn kAmAnnI
kAmarUpyanusaMcaran' ityAdinA muktasyApi bhEda
EvAbhyasyatE |
saMsArigaLa AnaMdamImAMseyaShTE alla :
bhAShya- `atha sO a bhayaM gatO bhavati' iti muktiprastAvAt
`saiShA a a naMdasya mImAMsA' iti muktAnaMdO
mImAMsyatE | `SrOtriyasya cAkAmahatasya' iti sarvatra
viSEShaNAcca | na hyamuktasya akAmahatatvaM muKyaM bhavati |
na ca muKyA SrOtriyatA |
yasya SrutiphalaM pUrNaM sa SrOtriya udAhRutaH |
sa hi muktO a kAmahataH sa hi kAmairna hanyatE |
yasya kAmAstu satyAH syussa hi kAmairna hanyatE |
na hyakAmaH kvacit kaScit dRuSyatE SrUyatE a pi ca |
iti brahmAMDE |
bhAShya- na ca dEvapadAkAmasya sakASAt iMdrapadAkAmasya Sata
guNAnaMdO dRuSyatE | sati ca prAjApatyAdikAmE | na ca
mAnuShAH prAyastadicCavaH | cakravartinastu yuvaSabdEnaiva
muktatvamuktam| tasmAt muktaviShayEyaM mImAMsA |
bhAShya- `yadA sarvE pramucyaMtE kAmA yE a sya hRudi sthitAH'
ityatrApyaMtaHkaraNasthAnAmEva kAmAnAM vimOkSha uktaH |
na tu svarUpabhUtAnAm | `yaM yamaMtamabhikAmO
bhavati sO a sya saMkalpAdEva bhavati' iti muktAnAmapi
svarUpabhUtaH kAmaH pratIyatE |
`kAmassaMkalpa AnaMdO muktAnAM tAratamyataH |
svarUpabhUtAstE sarvE nirdOShA guNarUpataH ||'
iti pAdmE |
`saMkalpAdEva ca tacCrutEH' iti sUtram |
jIvabrahmabhEda aprAmANikavalla :
bhAShya- bhEdavyapadESAditi jIvESabhEdayOrbhEdaScOktO bhaga
vatA | na ca bhEdadarSanamasukaraM | svarUpatvAt bhEdasya | sarvavyAvRuttaM hi sarvasya svarUpaM sarvairanubhUyatE |
anyathA `ahaM vA dRuShTO a nyO vA dRuShTaH' ityapi saMSayaH
syAt |
bhAShya- na ca paScAd bhEdO j~jAyata ityatra kiMcinmAnam | na
hi dRuShTavastunaH puruShasya tasya vastvaMtarAd bhEdE saMSayaH
kvacid dRuShTaH | na ca sarvatO vyAvRuttyanubhavE sarvaj~jatA
apEkShitEti dOShaH | sAmAnyataH sarvasya sarvairapi j~jAtatvAt |
yAvattu sarvatO bhEdO viSEShatO na j~jAyatE tAvat
svarUpamEva viSEShatO na j~jAtam | na hi j~jAtAd
vastunO a vyAvRuttiH kEnacit SaMkyatE | yadA tu saMSI-
yatE tadA a pi kutaScid vyAvRuttamEva j~jAyatE | na hi sarva
midaM bhavati vA na vEti kasyacit saMSayaH | atO vyAvRutti-
rEva svarUpam |
bhAShya- asya bhEda iti viSEShyatvamasya svarUpamitivat |
yathA a stIti vartamAnaH kAlO vastunA sahaivAnu
bhUyatE EvamanyasmAd vyAvRuttamityatra anyadapi sAmAnyataH
sahaivAnubhUyatE |
na hyastIti vartamAnakAlApEkShayA anubhUyata
ityEtAvatA vidyamAnatA nAma vastunO a nyA |
sadityapi SatraMtatvAt kAlasaMbaMdhyEvAnubhUyatE tiShThanniti
vat | EvamanyasmAd vyAvRuttamityanEna saha pratIyamAna
mapi na svarUpAdanyat |
bhAShya- asmAd vyAvRuttiranyasya svarUpam | anyasmAd vyAvRutti-
rasya svarUpamiti naikasvarUpatA |
bhAShya- j~jAnAnaMdAdivat svarUpatvE a pi vyavahAraviSEShO bhavati |
na ca svarUpatvEna bhEdasyAbhAvO bhavati | j~jAnAnaMdAdi-
vadEva | anyapratiyOgikatvAt bhEdasya na svasmAdapi bhavati |
bhAShya- "bhEdastu sarvavastUnAM svarUpaM naijamavyayam |
naShTAnAmapi vastUnAM bhEdO naiva vinaSyati ||
avastunO a pi rUpaM svaM bhEda Eva na cAnyathA |
viSESharUpanASEna bhEdamAtrAvasAyitA ||
nASa ityucyatE sadbhiH bhEdO na hi vinaSyati |
ityAhuH kEcidaj~jAnAt ........."
bhAShya- .........tatrAhuH sUkShmadarSinaH |
satyaM bhEdastu vastUnAM svarUpaM nAtra saMSayaH ||
tasmAd vastuvinASE tu tadbhEdO nAsti kutracit |
avinaShTasya tasmAttu bhEdO a styEva svarUpataH ||
bhAShya- EvaM bhAvAdabhAvasya na bhEdO bhAvarUpavAn |
abhAvAd bhAvarUpasya svarUpaM bhAva iShyatE |
naShTabhEdO a pyabhAvAtmA vidyatE ca vinASataH |
svarUpatvAttu bhEdasya bhEdE SaMkA na kasyacit |
sarvaM sAmAnyatO yasmAt savairapyanubhUyatE |
tasmAt vyAvRuttatA sarvaiH sarvasmAdanubhUyatE |
bhAShya- pratiyOgitA tvabhAvasyApyastya bhAvatayAsphuTam |
na hyabhAvO a pyadharmA syAnna tu syAdbhAvadharmayuk ||
abhAvasyAstitA nAma syAdEvAbhAvarUpiNI |
abhAvatApi saiva syAt na tu syAdbhAvarUpiNI |
atassa sarvavyAvRuttasvarUpO bhagavAn paraH |
yEna j~jAtasya tu j~jAnI mucyatE nAtra saMSayaH ||
iti tattvanirNayE |
||iti dvitIyA brahmavallI saMpUrNA||
||bhRuguvallI||
OM saha nAvavtu | saha nau .......SAMtiH |
upaniShat- OM bhRugurvai vAruNiH | varuNaM pitaramupasasAra |
adhIhi bhagavO brahmEti | tasmA Etat prOvAca | annaM
prANaM cakShuH SrOtraM manO vAcamiti | tagM hOvAca |
yatO vA imAni bhUtAni jAyaMtE | yEna jAtAni
jIvaMti | yat prayaMtyabhisaMviSaMti | tad vijij~jAsasva |
tad brahmEti ||1||
upaniShat- sa tapO a tapyata | sa tapastaptvA | annaM brahmEti
vyajanAt | annAddhyEva KalvimAni bhUtAni jAyaMtE |
annEna jAtAni jIvaMti | annaM prayaMtyabhisaMviSaMtIti |
tadvij~jAya | punarEva varuNaM pitaramupasasAra | adhIhi
bhagavO brahmEti | tagM hOvAca | tapasA brahma vijij~jA-
sasva | tapO brahmEti ||2||
upaniShat- sa tapO a tapyata | sa tapastaptvA | prANO brahmEti
vyajanAt | prANAddhyEva KalvimAni bhUtAni jAyaMtE |
prANEna jAtAni jIvaMti | prANaM prayaMtyabhisaMviSaMtIti |
tadvij~jAya | punarEva varuNaM pitaramupasasAra | adhIhi
bhagavO brahmEti | tagM hOvAca | tapasA brahma vijij~jA-
sasva | tapO brahmEti ||3||
upaniShat- sa tapO a tapyata | sa tapastaptvA | prANO brahmEti
vyajanAt | prANAddhyEva KalvimAni bhUtAni jAyaMtE |
prANEna jAtAni jIvaMti | prANaM prayaMtyabhisaMviSaMtIti |
tadvij~jAya | punarEva varuNaM pitaramupasasAra | adhIhi
bhagavO brahmEti | tagM hOvAca | tapasA brahma vijij~jA-
sasva | tapo brahmEti ||4||
upaniShat- sa tapO a tapyata | sa tapastaptvA | manO brahmEti
vyajanAt | manasO hyEva KalvimAni bhUtAni jAyaMtE |
manasA jAtAni jIvaMti | manaH prayaMtyabhisaMviSaMtIti |
tadvij~jAya | punarEva varuNaM pitaramupasasAra | adhIhi
bhagavO brahmEti | tagM hOvAca | tapasA brahma vijij~jA-
sasva | tapO brahmEti ||5||
upaniShat- sa tapO a tapyata | sa tapastaptvA | AnaMdO brahmEti
vyajanAt | AnaMdAddhEva KalvimAni bhUtAni jAyaMtE |
AnaMdEna jAtAni jIvaMti | AnaMdaM prayaMtyabhisaMviSaMtIti | ||6||
upaniShat- saiShA bhArgavI vAruNI vidyA | paramE vyOman
pratiShThitA | ya EvaM vEda pratitiShThati | annavAnannAdO |
bhavati | mahAn bhavati prajayA paSubhirbrahmavarcasEna |
mahAn kIrtyA ||7||
upaniShat- annaM na niMdyAt | tadvrataM | prANO vA
annaM | SarIramannAdaM | prANE SarIraM pratiShThitaM | SarIrE
prANaH pratiShThitaH | tadEtadannamannE pratiShThitaM | sa ya
EtadannamannE pratiShThitaM vEda pratitiShThati | annavAnannAdO
bhavati | mahAn bhavati prajayA paSubhibrahmavarcasEna
mahAn kIrtyA ||8||
bhAShya- `cakShuH sa caShTE yadviShNuH SrOtraM SrOtRutvatO vibhuH |
vAk ca vaktRutvatO nityaM manO maMtRutvatastathA ||
tapO j~jAnasvarUpatvAd vij~jAnaM tu vivEcanAt |
j~jAnAnusaMdhAnarUpatapasA taM janArdanam ||
kramAd bhRugurvyajAnAttamannAdibahurUpiNam |
EvaM vijAnan taM viShNuM tasmiMstu pratitiShThati ||
muktO bhUtvA a nnavAMSca syAdannAdaSca sadaiva tu |
annanAmA tu bhagavAn vidvAn tamupajIvati |
tadvAMSca tEna guptatvAt .........'
upaniShat- annaM na paricakShIta | tadvrataM | ApO vA annaM |
jyOtirannAdam | apsu jyOtiH pratiShThitam | jyOtiShyApaH
pratiShThitAH | tadEtadannamannE pratiShThitam | sa ya Etadanna-
mannE pratiShThitaM vEda pratitiShThati | annavAnannAdO bhavati |
mahAn bhavati prajayA paSubhibrahmavarcasEna | mahAn
kIrtyA ||9||
upaniShat- annaM bahu kurvIta | tadvratam | pRuthivI vA
annam | AkASO a nnAdaH | pRuthivyAmAkASaH pratiShThitaH |
AkASE pRuthivI pratiShThitA | tadEtadannamannE pratiShThitam |
sa ya EtadannamannE pratiShThitaM vEda pratitiShThati | annavAna-
nnAdO bhavati | mahAn bhavati prajayA paSubhibrahmavarca-
sEna | mahAn kIrtyA ||10||
upaniShat- na kaMcana vasatau pratyAcakShIta | tadvrataM | tasmAd
yayA kayA ca vidhayA bahvannaM prApnuyAt |
arAdhyasmA annamityAcakShatE | Etadvai muKatO a nnagM
rAddhaM | muKatO a smA annagM rAdhyatE | Etadvai
madhyatO a nnagM rAddhaM | madhyatO a smA annagM rAddhatE |
EtadvA aMtatO a nnagM rAddhaM | aMtatO a smA annagM
rAdhyatE | ya EvaM vEda ||11||
bhAShya- ..........vidyArthE vasatIcCayA |
AgataM nEti na brUyAt tadEtadviduShO vratam |
sa viShNuH pRuthivInAmA pRuthutvAt prANanAmakaH |
prakRuShTAnaMdabalata AkASaH sarvavEttRutaH |
SarAKyadEhinaScaiva SarIraM prEraNAt smRutaH |
EtaiScaturbhirbhagavAn rUpaiSca caturAtmabhiH |
bhOgyabhOktRusvarUpENa tiShThati krIDayA svayaM |
na ca bhOgyatvamAtrENa hInatvaM tasya kutracit |
na hi bhAryOpabhOgyastu bhartA hInatvamApnuyAt |
EvaM sa bhagavAn viShNuraviSEShO a KilEShvapi |
rUpEShu krIDatE nityaM bhOktA bhOgya itIcCayA |
annAKyaM taM naiva niMdyAd bahu manyEta taM sadA |
iti vratadvayaM hyEtad bhAvyaM yadi suKE spRuhA |
bhAShya- yEna kEnApi vidhinA bahvityEva janArdanam |
matvaiva prApnuyAnnityaM manOvAkkAyavRuttibhiH |
ya EvaM samupAsIta tasyAnnAKyO hariH svayaM |
siddha ityEva hi prAhurvidvAMsaH pariniShThitAH |
yasya tad brahma saMsiddhaM pUrvaM tEnA a pyatE a grataH |
madhyE vayasi cEt siddhaM muktO madhyaM prapaSyati |
vArdhakyE cEd vijAnAti muktaH pAdau prapaSyati |
tEjOmaMDalamEvAnyat aMgaM viShNOH prapaSyati ||
pUrvE vayasi bOddhavyamAmuKAt sarvadRuShTayE |
upaniShat- kShEma iti vAci | yOgakShEma iti prANApAnayOH |
karmEti hastayOH | gatiriti pAdayOH | vimuktiriti pAyau |
iti mAnuShIH samAj~jAH | atha daivIH | tRuptiriti vRuShTau |
balamiti vidyuti | yaSa iti paSuShu | jyOtiriti nakShatrEShu |
prajAtiramRutamAnaMda ityupasthE | sarvamityAkASE ||12||
bhAShya- `kShEmakRuttvAt kShEmanAmA vAcisthassa parO hariH |
yOganAmA tathA prANE sarvakAmaniyOjanAt |
kShEmanAmA kShEmakRuttvAt apAnE hi harissvayam |
karmanAmA hastagataH karmakRuttvAt janArdanaH |
gatidatvAt gatirnAma pAdasthaH puruShottamaH |
visargakRud vimuktyAKyaH pAyusthaH paramO vibhuH |
adhyAtmastha iti prOktO a thAdhidaivagataM SRuNu |
parjanyE tRuptinAmA a sau tRuptidatvAjjanArdanaH |
vAyau tu balanAmA ca baladatvAt sadaiva hi |
yaSaH pradatvAd dakShE tu yaSaH paSvabhimAnini |
nakShatrEShu jyOtirAKyO jyOtirdhAtRutvatO hariH |
upasthamAnini SivE prajAtyAnaMdasaMtatEH |
dAtRutvAt tattadAKyO a sau saMtatistvamRutaM smRutam |
sarvaH sarvapradatvAttu prakRutau puruShOttamaH |
upaniShat- tat pratiShThEtyupAsIta | pratiShThAvAn bhavati | tanmaha
itupAsIta | mahAn bhavati | tanmana ityupAsIta | mAna
vAn bhavati | tannama ityupAsIta | namyaMtE a smai kAmAH |
tad brahmEtyupAsIta | brahmavAn bhavati | tad brahmaNaH
parimara ityupAsIta | paryENaM mriyaMtE dviShaMtaH
sapatnAH | pari yE a priyA bhrAtRuvyAH ||13||
bhAShya- `sa pratiShThA stApakatvAnmanO mAnyatvatO hariH |
namO namyatvatO nityaM mahaScApi mahattvataH |
viriMcamArakaScAsau brahma pUrNaguNatvataH |
upaniShat- sa yaScAyaM puruShE | yaScAsAvAdityE | sa EkaH |
sa ya EvaMvit | asmAllOkAt prEtya | Etamannamaya-
mAtmAnamupasaMkramya | EtaM prANamayamAtmAnamupa
saMkramya | EtaM manOmayamAtmAnamupasaMkramya |
EtaM vij~jAnamayamAtmAnamupasaMkramya | EtamAnaMda-
mayamAtmAnamupasaMkramya | imAn lOkAn kAmAnnI
kAmarUpyanusaMcaran | EtatsAma gAyannAstE | hAvu hA-
vu hAvu | ahamannamahamannamahamannaM | ahamannAdO a -
hamannAdO a hamannAdaH | ahag SlOkakRudahag SlOka-
kRudahag SlOkakRut ||14||
ahamasmi prathamajA RutAsya | pUrvaM dEvEbhyO a -
mRutasya nA bhA i | yO mA dadAti sa idEva mA vAH |
ahamannamannamadaMtamAdmi | ahaM viSvaM bhuvanamabhyabhavAM |
suvarNa jyOtIH | ya EvaM vEda | ityupaniShat ||15||
bhAShya- `vEdainaM tattvatO brahma sa EnaM paMcarUpiNaM |
prApya gAyati muktassan annanAmA a smi bhOgyataH |
yathEShTamannabhOktA ca kIrtikartA harEstathA |
RutarUpasya viShNOstu putraH prathamajO hyaham |
dEvEbhyaH pUrvajaScAhaM muktAnAmASrayaH sadA |
yO dadAti ca mAM samyag viShNutattvapradarSakaH |
sa itthamEva mAM yAti viShNOrannamahaM sadA |
mamAnnaM sarvajIvAstu bhOgyA mama yatassadA |
sarvamabhyabhavaM cAhaM guNaissavaiSca nityakaiH |
suvarNO bhagavAn viShNurjyOtissa mama rEcakaH |
yO a hamEvaMvidabhavaM tasya mE mAdhavaH patiH |
iti brahmA gAyamAnO muktaScarati sarvadA |
iti yajussaMhitAyAm |
bhAShya- annaM bhagavaMtaM na paricakShIta | na nirAkuryAt |
tadguNAn tatkarmANi vA kutrApi bahu kurvIta | bahu-
guNatvEna pratipAdayEd bhagavaMtam | yayA kayA ca
vidhayA bahvannaM prApnuyAt | atiprayatnEnApi vihita-
prakArENa bahutarAM bhagadvidyAM prApnuyAt |
`prajApatiH prathamajA RutasyAtmanA a a tmAnamabhi saMba `prajApatE na tvadEtAnyanyO viSvA jAtAni paritA babhUva'
ityAdinA viriMcasyaivaitad gAnam | anyO na paribabhUvEti
niShEdhAt |
`vidyudvanmAnuShA vidyussUryamaMDalavatsurAH |
pratibiMbavacca giriSO brahmainaM paSyati sphuTam |
brahmA hi sthiracidrUpO bahulAtmA viSEShataH |
anyE kramAdabahulAH tathA caMcalatEjasaH |
tasmAt samya~g na paSyaMti hariM brahmA tu paSyati |'
iti harivaMSavacanAcca brahmaivainaM samyagvEda |
bhAShya- yasyOccO a tha samO vA kaScinnaivAstyanaMtasacCaktEH |
taM vaMdE paramESaM prEyAMsaM prEyAMsaM prEyasaSca mE
viShNum |
bhAShya- yasya trINyuditAni vEdavacanE rUpANi divyAnyalam
baT taddarSatamitthamEva nihitaM dEvasya bhargO mahat |
vAyO rAmavacOnayaM prathamakaM
pRut kShO dvitIyaM vapuH |
madhvO yattu tRutIyakaM kRutamidaM
bhAShyaM hi tEna prabhau ||
bhAShya- hanaSabdO j~jAnavAcI hanumAn matiSabditaH |
rAmasya svRutarUpasya vAcastEnAnayaMta hi |
bhRutamO bhIma ityuktO vAcO mA mAtaraH smRutAH |
RugAdyA itihAsaSca purANaM paMcarAtrakaM |
prOktAssapta SivAstatra SayO bhImastataH smRutaH
madhvityAnaMda uddiShTO vEti tIrthamudAhRutam |
madhva AnaMdatIrthassyAt tRutIyA mArutI tanuH |
iti sUktagataM rUpatrayamEtanmahAtmanaH |
yO vEda vEdavit sa syAt tattvavit tatprasAdataH |'
iti ca |
bhAShya- sAdhakO rAmavAkyAnAM tatsamIpagatassadA |
hanumAn prathamO j~jEyO bhImastu bahubhuk
pitOH |
pRutanAkShayakArI ca dvitIyastu tRutIyakaH |
pUrNapraj~jastathA a a naMdatIrthanAmA prakIrtitaH |
daSEti sarvamuddaShTaM sarvaM pUrNamihOcyatE |
praj~jA pramatiruddiShTA pUrNapraj~jastataH smRutaH |
a samaMtAt patitvE tu gUDhaM kaliyugE hariM |
asatyamapratiShThaM ca jagadEtadanISvaraM |
vadadbhirgUhitaM saMtaM tRutIyO a surmathAyati |
yEna viShNOstu varShAKyAn guNAnaj~jAsiShuH parAn |
ISAnAsaH sUrayaSca nigUDhAn nirguNOktibhiH |
trEtAyAM dvAparE caiva kalau caitE kramAttrayaH |
EtEShAM paramO viShNuH nEtA sarvESvarESvaraH |
svayaMbhubrahmasaMj~jO a sau parasmai brahmaNE namaH |
iti ca|
bhAShya- pUrNAgaNyaguNOdAradhAmnE nityAya vEdhasE |
AmaMdAnaMdasAMdrAya prEyasE viShNavE namaH ||
iti SrImadAnaMdatIrtha bhagavatpAdAcArya viracitE
taittirIyOpaniShadbhAShyE bhRuguvallI samAptA