mahaitarEyOpaniShadbhAShyA - moola
-Contributed by Sri Vijayendrachar
||SrI mahidAsAya namaH||
Sri AnaMdatIrtha bhagavatpAdAcArya viracita
SrI man mahaitarEyOpaniShadbhAShyA
||dvitIyAraNyakE prathamOdhyAyaH ||
naMbi keTTavarilla :
upaniShat- hariH OM |
ESha paMthA Etat karmaitad brahmaitat satyaM |
tasmAnna pramAdyEt taM nAtIyAt |
na hyatyA- yan pUrvE |
yE a tyAyan tE parAbabhUvuH ||
bhAShyada maMgalAcaraNe :
bhaShya- hariH OM ||
nArAyaNaM niKilapUrNaguNaikadEhaM sarvaj~ja macyutamapEta samastadOShaM |
prANasya sarvacidacit paramESvarasya |
sAkShAdadhIsvaramiyAM SaraNaM ramESaM ||
upaniShattina itihAsa :
bhAShya- `prAdurbhabhUva bhagavAMstapasEtarAyA nArAyaNO a bjajasutasya viSAlanAmnaH |
tasmin gatE a dhvaramabhUt suraviprasaMghO niScEtastadanu padmabhavO a mumastaut ||
tEna stutaH bhagavAn giriSEMdramuKyAn sarvAnabhOdhayadajEna sahaiva tE a tha |
dAsatvamApurata Eva mahatsurANAM dAsatvataH sa mahidAsa iti prasiddhaH ||
SRuNvatsu tEShu bhagavAn avadad ramAyai divyAM SRutiM sa paramO a timudaitarEyIM |
sA bahvRucaiH prapaThitA caturAnanAsyAd yasyAM rahasyamuditaM paramaM hi viShNOH ||
mahAbhUtiH SrutiH saiShA mahAbhUtiryatO hariH |
viSEShENAtra kathitaH sarvaj~jaH SASvataH prabhuH ||
iti Ruk saMhitAyAM |
bhAShya- ESha Eva sadA `paMthA' bhagavAn puruShOttamaH |
nityaM svaprAptihEtutvAt, kartRutvAt `karma' mAtRut `brahmai'Sha guNapUrNatvAt, `satyaM' sAdhusvarUpataH
kvApi taM vismarEnnaiva, tyaktvA taM nEtaraM vrajEt |
pUrvE nainaM tatyajurhi brahmAdyAstEna saMsRutEH |
muktAH, SrISca tadatyAgAnnityamuktA guNAdhikA ||
naMbiri ennuva RuShivANi :
upaniShat- tadyuktamRuShiNA-
`prajA ha tisrO atyAyamIyu-
nyarnyA arkamabhitO viviSrE |
bRuhaddha tasthau bhuvanEShvaMtaH
pavamAnO harita AvivESE'ti ||
`prajA ha tisrO atyAyamIyuri'ti yA vai tA imAH
prajAstisrO atyAyamAyaMstAnImAni vayAMsi
vaMgAvagadhAScErapAdAH | `nanyA arkamabhitO viviSra' iti
tA imAH prajA arkamabhito niviShTA imamEvAgniM |
`bruhaddha tasthau bhuvanEShvaMtari'ti ada u Eva bRuhad
bhuvanEShvaMtarasAvAdityaH | `pavamAnO harita AvivESE'ti
vAyurEva pavamAnO diSO harita AviShTaH ||1||
tamOyOgyaru mUru bage :
bhAShya- vihAyasyayanAt prOktA `vayAMsI'ti piSAcakAH |
vartitaj~jAnatO `vaMgA' narAstai `ravanaM' sadA |
anyarUpairgRudhnavO hi `vaMgavagada' nAmakAH |
rAkShasA asurA `IrapAdA' iti samIritAH |
dharmOj~jAnaM ca vairAgyaM aiSvaryaM caturAtmakaH |
vAyurdEvO a trAsurANAM aiSvaryaguNa Eva hi |
IrapAdAstataH prOktAstE trayO viShNumatyajan |
parAbhUtAstatastE tu tamasyaMdhE nipAtitAH |
muktiyOgyaru mUru bage :
bhAShya- dEvASca RuShayO martyasattamA iti ca trayaH |
ASritA viShNumEvaikaM tristhAnasthitamacyutaM |
agnisthamASritA martyA viShNu`markA'bhidhaM paraM |
A janairacitatvAt sa `hyarka' ityucyatE hariH |
agnau karmANi kRutvaiva mAnuShA muktibhAginaH |
karmabhiH Suddha satvAnAM karmatyAgO a pi nAnyathA |
ASritAH sUryagaM viShNuM RuShayO, bRuhadityasau |
tEjasA bRuMhaNaduktO, viShNurAditya ityapi |
adAnAt sarvavastUnAM, svAdhyAyEnAmumASritAH |
mucyaMta RuShayO nityaM nAnyathA tu kathaMcana |
vAyusthamASritA dEvAH pavamAnAbhidhaM hariM |
saMsArAt pAvayitvA yat mahAnaMdE minOtyayaM |
pavamAnastatO viShNurvyAptaH sarvAsu dikShu ca |
ASritO bhagavAn sarvaiH sarvatrApi, viSEShataH |
ASrayAt pRuthuguktO a yaM nityAnaMdO ramApatiH ||
adhidaiva adhyAtmagaLalli bhagavaMtana uktha arka anna rUpagaLu :
upaniShat- ukthamukthamiti vai prajA vadaMti, tadidamEvOkthaM iyamEva pRuthivI | itO hIdaM sarvamuttiShThati yadidaM
kiMca | tasyAgnirarkaH | annamaSItayaH, annEna hIdaM sarvamaSnutE |
aMtarikShamEvOkthaM | aMtarikShaM Va anu pataMti aMtarikShamanu dhAvayaMti | tasya vAyurarkaH |
annamaSItayaH annEna hIdaM sarvamaSnutE |
asAvEva dyaurukthaM | amutaH pradAnAddhIdaM sarva- muttiShTati yadidaM kiMca | tasyAsAvAdityO a rkaH |
anna-maSItayaH, AnnEna hIdaM sarvamaSnutE- ityadhidaivataM |
athAdhyAtmaM | puruSha EvOkthaM | ayamEva mahAn
prajApatirahamukthamasmIti vidyAt |
tasyamuKamEvOkthaM | yathA pRuthivI tathA | tasya-
vAgarkaH | annamaSItayaH, annEna hIdaM sarvamaSnutE |
nASikE EvOkthaM yathAMtarikShaM tathA | tasya prANOrkaH |
annamaSItayaH, annEna hIdaM sarvamaSnutE | tadEtad
bradnasya viShTapaM yadEtannAsikAyai vinatamiva | lalATa-
mEvOkthaM yathA daustathA | tasya cakShurarka H | anna-
maSItayaH, annEna hIdaM sarvamaSnutE |
samAnamaSItayO a dhyAtmaM caivAdhidaivataM cAnnamEva |
annEna hImAni sarvANi bhUtAni samanaMtI | annEnEmaM
lOkaM jayatyannEnAmuM | tasmAt samAnamaSItayO a -
dhyAtmaM cAdhidaivataM cAnnamEva |
tadidamannamannAdamiyamEva pRuthivI | itO hIdaM
sarvamuttiShThati yadidaM kiMca | yaddha kiMcEdaM prEtA i
tadasau sarvamatti | yadu kiMcAtaH praitI tadiyaM sarva-
matti | sEyamityAdyA a ttrI | attA havA adyO bhavati |
na tasyESE a yaM nAdyAd yadvainaM nAdyuH ||2||
uktha eMdarEnu :
bhAShya- utthApanAdukthanAmA sa Eva pRuthivIsthitaH |
prathitaH pRuthivInAmA, sO a MtarikShAbhidhO a tragaH |
aMtarikShyO yatO, dyusthO dyunAmAtiprakASanAt |
adhyAtmE ca niviShTO a sau puruShAKyO janArdanaH |
pUrShu sthitatvAt , sa mahAn prajAnAM patirEva ca
ahamukthamiti hyEtAM vidyAmanubhavatyasau |
pRuthak pRuthak ca tasyAMgAnyukthAni jagadISituH |
agnivAtadinESAnAmutthAnAni pRuthak pRuthak |
vadanaM nASikA nEtramityEtAni parAtmanaH |
SastramaMtradaMte anna tRuptikara :
bhAShya- tRucASItivibhinnasya SaStrasyAnnatvahEtutaH |
viShNOstRucASIvat syAt prasiddhAnnamiti sphuTaM |
annAbhimAnidEvaSca tRucASItyASca dEvatA |
sOma Eva, tataScAnnamaSItaya itIritaM |
adanAghrANadRuShTyAKyabhOgatraya vibhAgataH |
muKanAsAcakShuShAM tad bhOgyamannaM harEH SrutaM |
arka eMdarEnu :
bhAShya- araNaM gamanaM yasmAdarkaH SIghragatitvataH |
SyEna Eva, tadAkAra citirarkapadOditA |
suparNapratimA sA, yat tadArUDhO janArdanaH |
tasmAt tasyArka iti sA prOcyatE vaidikaiH padaiH |
yO a sau citigatO vIMdraH sO a gnivAtaraviShvapi |
tathA vAk prANacakShuHShu tasmAttE a rkAH prakIrtitAH |
tEShu sthitE suparNE ca rUpabhEdaiH pRuthak pRuthak |
sthitO viShNustadarkAstE tasmAdEva prakIrtitAH |
adhyAtmadalli uktha :
bhAShya- vyAptatvAjjIvadEhEShu muKE viShNOrmuKaM smRutaM |
nAsayOrnAsikE viShNOrakShNOrEva tadakShiNI |
jIvavAk prANacakShuShu tadvAgAdyAstataH sthitAH |
viShNOrvAg bhArgavO rAmaH prANO a sya narakEsarI |
cakShustu kapilO viShNOragnyAdInAM ca kAraNaM |
jIvavAgAdisaMsthaM ca suparNamadhi saMsthitAH |
aviSEShO a pi bhagavAn pUrNaiSvaryasvarUpataH |
aMgAMgitvEnaika Eva svAnaMdAnubhavE sthitaH |
sa Eva vyUhya cAtmAnaM pRuthag rUpa iva sthitaH |
suparNanAmA bhagavAn suparNE ca vyavaSthitaH |
agnyAdiShu ca tannAmA vAsudEvaH sa saMsthitaH |
annanAmA sa EvAnnE cEShTayan sarvamAsthitaH |
annEsthitaH sa EvESO hyannadAtRugatipradaH ||
tanage tAne anna SrIhari :
bhAShya- tasyAMtarikShagasyaivaniyamAdanupakShiNaH |
pataMti dhAvayaMtyaSvAn narAdIMSca narAdayaH |
parasya viShNordhAmatvAt sUryO bradhna itIritaH |
nihitaScaiva tallOkO nASikAyAM natasthalE |
pRuthivyAM saMsthitO viShNuH strIrUpENa dyulOkataH |
patitaM sarvamEvAtti, tathA divi ca saMsthitaH |
itO gataM sarvamatti dyunAmA bhagavAn paraH |
bhOgyatvAt adya ityukta, EvamAdyAttRu rUpavAn |
Eka Eva parO viShNurattAnyairupajIvyataH |
adyO bhavati cAnyEShAM, nOpajIvyO bhavEdyathA |
hariH sa sarvajIvAnAM, na bhujyaMtE yathAmunA |
sarvE lOkAstathA kartuM naivEShTE kaScana kvacit ||
SrIhari sRuShTikarta :
UpaniShat- athAtO rEtasaH sRuShTiH | prajApatE rEtO dEvAH,
dEvAnAM rEtO varShaM, varShasya rEta OShadayaH, OShadhInAM
rEtO a nnaM, annasya rEtO rEtaH, rEtasO rEtaH prajAH
prajAnAM rEtO hRudayaM, hRudayasya rEtO manaH,
manasO rEtO vAg, vAcO rEtaH karma | tadidaM karma
kRutaM | ayaM puruShO brahmaNO lOkaH | sa irAmayaH |
yaddhIrAmayAstasmAddhiraNmayaH | hiraNmayO havA
amuShmin lOkE saM bhavati, hiraNmayaH sarvEbhyO
bhUtEbhyO dadRuSE, ya EvaM vEda ||3||
bhAShya- sa ESha bhagavAn viShNuH prajApatiritIritaH |
tasmAt jAtAH sarvadEvA brahmAdyAstEbhya Eva ca |
vRuShTiH saMjAyatE, tasyAH sarvA OShadhayO a bhavan |
OShadhIbhyO a nnamannAcca rEtO, rEtasa Eva ca |
sarvAH prajAH prajAyaMtE, saMkalpO hRudayAbhidhaH |
prajAbhyO jAyatE, tasmAd vikalpAKyaM manastathA |
vikalpAd vAk pracAraSca, vAcA nAmAdivEdanAt |
karma saMjAyatE, tasmAt karmaNaSca jagat punaH |
karmAbhimAnyayaM jIvaH parasya brahmaNO harEH |
AvAsasthAnamuddiShTO viSEShAt, sa irAmayaH |
icCAnurUpaM tu suKaM irEtyEva prakIrtitaM |
icCAnaMda prabhUtatvAt, sa Eva ca hiraNmayaH |
hiruk suKaM hiraNyaM syAd bAhyAnaMdAt pRuthag yataH |
adhikyArthE mayaD yasmAd adhikAnaMdarUpataH |
utsRujya karmajaM rUpaM nijAnaMdaikarUpakaH |
EvaM nArAyaNaM jAnan sarvalOkaikakAraNaM |
tallOkE dRuSyatE bhUtairmuktairAnaMdarUpakaH ||
prapada Uru udara muMtAda SabdagaLa itihAsa :
upaniShat- taM prapadAbhYAM prApadyata brahmEmaM puruShaM |
yat prapadAbhyAM prApadyata brahmEmaM puruShaM tasmAt
prapadE tasmAt prapadE ityAkShatE SaphAH KurA itya-
nyEShAM paSUnAM | tad Urdhvamudasarpat | tA UrU
abhavatAM | uru gRuNIhItyabravIt | tadudaramabhavat |
urvEva mE kurvityabravIt | tadudarO a bhavat | udaraM
brahmEti SArkarAkShyA upAsatE, hRudayaM brahmEtyAruNayO
brahmA haiva tA i | UrdhvaM tvEvOdasarpat | tacCirO a
Srayata | yacCirO a Srayata tacCirO a bhavat | tacCirasaH |
SirastvaM | tA EtAH SIrShaMcCriyaH SritAH, cakShuH SrOtraM
manOvAk prANaH | SrayaMtE a smiMcCriyO ya Eva-
mEtacCirasaH SirastvaM vEda ||
bhAShya- tamimaM prathamaj~jAnipuruShaM caturAnanaM |
vAsudEvAbhidhaM brahma prApa prapadayOH purA |
yasmAt prapEdE bhagavAn prapadAccaturAnanaM |
tasmAt prapadanAdEva prapadaM nAma kIrtitaM |
caturmuKAkAravatAM nRuNAM pAdatalOpari |
prapadAKya vartatE a tO, na tu paSvAdinAM kvacit |
ayAdUrdvaM tatO viShNuH prapadAdUrumatra ca |
sthita, UrU ca tAvAstAM UrURrdhvargamanAddharEH |
kiMcidUrdhvaM tatO gatvA vAyunA saha kESavaH |
vAyumAhOrugaraNaM kurvatra sthita ityapi |
urvEva garaNaM cakrE vAyuryatra sthitaH ityapi |
tat sthAnamudaraM nAma, punarAha janArdanaH |
uru sthAnaM nivAsaM mE kuru vistArasaMyutaM |
tathA a karOt sa vAyuSca tadurO a bhUd urutvataH |
urOmadhyE ca hRudayaM, tatrAvAsO harEH sadA |
sUkShmadRuShtiyutA yE tu munayaH SarkarAkShyakAH |
udarE tE paraM brahma vAsudEvamupAsatE |
hRutsthamEva paraM viShNuM dhyAyaMtyAruNayaH sadA |
udarasthaM ca hRudgaM ca tE ubhE brahma tat paraM |
EkamEva yatastasmAd ubhayE hyapi tadvidaH ||
bhAShya- tata URdhvaM gatO viShNurvAyunA saha daivataiH |
sthitO mUrdhani dEvESaH SritO a sAviti tacCiraH |
tatra prANAtmanA vAyurmanOrUpENa SaMkaraH |
SEShaH suparNa iMdraSca manAMsyEva pRuthak pRuthak |
ahaMbhAvamanO rudraH, SEShO a sau pAMcarAtrakaM |
vaidikaM garuDaScEMdrO yaj~jAdiviShayaM manaH |
SrOtraM caMdrO, raviScakShurvAgagniH parikIrtitaH |
EtE dEvAstadanyE ca sarvaprANiShu saMsthitAH |
upAsatE mahAviShNuM paramAtmAnamacyutaM ||
dEvOttama padavi vijEta vAyudEva:
upaniShat- tA ahiMsaMta,ahamukthamasmyahamukthamasmIti | tA
abruvan | haMtAsmAcCarIrAdutkrAmAma, tadyasmin na
utkrAMta idaM SarIraM patsyati tadukthaM bhaviShyatIti | vAgu-
dakrAmad | avadannaSnan pibannAstaiva | cakShurudakrAmad |
apaSyannaSnan pibannAstaiva | SrOtramudakrAmad |
aSRuNvaSnan pibannAstaiva | mana udakrAmat | mIlita
ivASnan pibannAstaiva | prANa udakrAmat | tat prANa
utkrAMtE a padyata | tadaSiryata | aSArItI tacCarIra
mabhavat | tacCarIrasya SarIratvaM | SIryatE havA asya dviShan
pApmA bhrAtRuvyaH, parA a sya dviShan pApmA bhrAtRuvyO bhavati,
ya EvaM vEda |
bhAShya- vAcA hiMsAmakurvaMstE viniMdaMtaH parasparaM |
tE viShNOrAj~jayA a vOcan "utkramAma pRuthak
pRuthak |
dEhAdabjabhavasyAsmAd, yasminnutkrAMta Eva hi |
SarIraM padyatE SrEyAMtsa na ityavadhAryatAM" |
tataH kramENa cAgnyAdyA niShkrAMtAstEShu sarvaSaH |
niShkrAMtEShu na vai pAtaH SarIrasyAbhavat kvacit |
vAyAvutkrAMta EvaitacCarIramapatat kShitau |
udAsInavadAstAM tau kESavaScAbjasaMbhavaH |
tEShAM balaparIkShArthaM vAyvAdInAM ca sarvaSaH |
eraDu bAri spardhe :
upaniShat- tA ahiMsaMtaiva ahamukthamasmyahamukthamasmIti | tA
abruvan, haMtEdaM punaH SarIraM praviSAma, tadyasminnaH
prapanna ida SarIramutthAsyati tadukthaM bhaviShyatIti | vAk
praviSad | aSayadEva | cakShuH prAviSad | aSayadEva |
SrOtraM prAviSad | aSayadEva | manaH prAviSad | aSaya-
dEva | prANaH prAviSat | tat prANE prapanna udatiShThat |
tadukthamabhavat | tadEtadukthaM prANa Eva | prANa ukthamItyEva
vidyAt | taM dEvA abruvan tvamukthamasi, tvamidaM sarva-
masi, tava vayaM smastvamasmAkamasIti | tadapyEtadRuShiNOktaM
`tvamasmAkaM tava smasI'ti ||4||
bhAShya- punastE prAviSan sarvE vahnisUryau SaSI SivaH |
nOtthAnamabhavattEShu praviShTEShvapi sarvaSaH |
vAyau praviShTE tUtthAnaM kAyasyAsIt tadaiva ca |
ucCaiH sthitatvAd ukthO a bhUd vAyurEva tataH prabhuH
ucCatvaM ca guNAdhikyaM, tvamuccO a sIti tE a bruvan |
bhRutyA vayaM tavaiva smaH tvamasmAkaM patiH sadA |
spardhAmahE tvadbalEna tvayA, nAnyEna kEnacit |
ityUcurvIMdra SEShESa SakracaMdrAdikAH pRuthak |
vAyuH sa saMstutastaiSca prasannO a bhUd divaukasAM ||
`prAtaH, `sAyaM' SabdagaLa itihAsa :
upaniShat- taM dEvAH prANayaMta | saH praNItaH prAtAyata |
prAtAyItI tat prAtarabhavat | samAgAditI tat sAyama-
bhavat | aharEva prANO, rAtrirapAnaH ||
bhAShya- tasmAcCrutvA paraM brahma dEvA nArAyaNAbhidhaM |
SiShyapraSiShyAdiShu ca tE a nayan vAyunOditaM |
vAyumapyanayan sarvE yaSasA tadguNOktitaH |
yE yE guNAn vijAnaMti vAyOstAnAviSan marut |
tatra tatra praviShTatvAt pratatO a sau babhUva ha |
pratatatvAt prAtariti tasya nAmAbhavad vibhOH |
saMgataScAbhavajjIvacitA rUpAMtarENa saH |
saMgatatvAt sAyamiti tadrUpaM nAmatO a bhavat |
vAyOstat punaradhyAtmaM prANApAnAbhidhaM dvayaM |
iMdriyAbhimAnigaLu :
upaniShat- vAgagniScakShurasAvAdityaScaMdramA , manO, diSaH
SrOtraM sa ESha prahitAM saMyOgO a dhyAtmaM | imA
dEvatAH | ada u aviradhidaivataM | ityEtattaduktaM bhavati |
bhAShya- adhyAtmamagnirvAgAKyaScakShuH sUryaH prakIrtitaH |
yaj~jAdi sAdhanE yattu manaScaMdraH prakIrtitaH |
mitrO yamaSca varuNaH kubEraSca digISvarAH |
SrOtrAbhimAninaH sarvE,vaidikaSravaNOcitaM |
SrOtraM caMdrastathA smArtatAMtrikaSravaNOcitaM |
yama Eva, ShaDaMgAnAM viShayaSravaNOcitaM |
SrOtraM tu varuNaH, kAmyaSAstrArthaM mitra Eva ca |
SrOtraM yannItiSAstrArthaM kubErastat prakIrtitaH |
viShNunA prahitAnAM hi saMyOgO a dhyAtmamESha hi |
SivAdInAM ca sarvEShAM manastvaM kathitaM purA |
EtAH sarvA dEvatA hi brahmavAyusuparNakAH |
SESha SaMkara SakrASca caMdrasUryayamA api |
agniSca mitrAvaruNau kubErAdyASca sarvaSaH |
adhidaivaM sa Evaika adhikyAt puruShOttamaH |
pUrNaj~jAnasvarUpatvAd, EtAvat kathitaM bhavEt |
tAtparyAt sarvavEdaiSca...........||
j~jAnige mOkSha niScita :
upaniShat- Etaddha sma vai tad vidvAnAha hiraNyadan vaidO, na
tasyESE a yaM mahyaM na dadyuriti | prahitAM vA ahamadhyAtmaM
saMyOgaM niviShTaM vEdaitaddha | tadanISAnAni ha vA asmai
bhUtAni baliM haraMti ya EvaM vEda |
bhAShya-......tajjAnannavadanmuniH |
hiraNyadan nAma vaidO, "bhUtEShu hi surAn RutE |
madabhIShTaM mamAdAtuM naivEShTE kaScanAMjasA |
viShNu nA prahitAnAM dEvAnAmahamuttamaM |
vEda saMyOgamadhyAtmaM, tatO muktau yathEShTabhuk|
syAnnaivAtrAsti saMdEhaH, svEcCAvihRutirEva ca |
manniShEdhE na SaktO a sti, prItA dEvA hi mE sadA |
adhidaivEna sahitA viShNunA prabhaviShNunA" |
Etaddhi tEna kathitaM muninA tatvavEdinA ||
bhAShya- viShNuprahita dEvAnAM yOgamadhyAtmamaMjasA |
vEda taM ca niyOktAraM upAstE viShNumavyayaM |
EtAdRuSOpAsanAyA yOgyaH san satataM sudhIH
svasvAmyanyAni bhUtAni harEyurbalimasya hi |
muktasya vaiShNavE lOkE muktAni ca na saMSayaH |
ityEtaddhyAnayOgyASca munayO dEvatAstathA |
mAnuShA j~jAnamAtrENa svAvaraiH pUjyatAmiyuH |
muktA muktairmuktiyOgyA iti SAstrasya nirNayaH |
`satya'Sabdada itihAsa :
upaniShat- tat satyaM | saditi prANastItyannaM yamityasAvAdityaH |
tadEtat trivRut | trivRudiva vai cakShuH, SuklaM kRuShNaM kanIni
kEti | sa yadi ha vA api mRuShA vadati satyaM haivAsyOditaM
bhavati, ya EvamEtat satyasya satyatvaM vEda ||5||
bhAShya- sa ESha bhagavAn viShNuH satyamityabhidhIyatE |
sarvOttamatvAt pUrNatvAt sarvaj~jatvAt tathaiva ca |
dEvatAtrayamanyacca pRuthak satyamitIryatE |
SEShavIMdraSivAdibhya uttamatvAt sadaiva hi |
vAyuH saditi saMprOktO, jIvEShu tu supUrNataH |
tIti brahmA samuddiShTaH sa EvAnnAbhimAnavAn |
annaM prajApatiriti SrutiranyA hyabhAShata |
atinAdAt sadA vEdairapyannaM sa caturmuKaH |
yamityAditya uddiShTO yamayEdyat prakASanAt |
dEvatAtrayamEtattu sahitaM satyamucyatE |
Sukla kRuShNa kanInAsu cakShuShO a pyEta AsthitAH |
EvaM satyapadArthaM yO vij~jAyOpAsta AdarAt |
YOgyastasyA upAsAyA naivAsatyEna duShyati |
dEvatA munayaScaiva yOgyA asyA api sphuTaM |
mAnuShANAM j~jAnamAtrAd dOShO nAtirAMbhavEt ||
Sruti smRutigaLu SrI hariyAj~je :
upaniShat- tasya vAk taMtiH | nAmAni dAmAni | tadasyEdaM
vAcA taMtyA nAmabhirdAmabhiH sarvaM sitaM | sarvaM hIdaM
nAmAni | sarvaM vAcA a bhivadati | vahaMti ha vA EnaM taMti
saMbaddhA ya EvaM vEda |
bhAShya- tasya nArAyaNasyaiva sarva vEdAtmikA hi vAk |
taMtirUpA jagadbaMdhE, nAma brahmAdikaM ca yat |
viprakShatriya vaiSyAdirUpaM cAKilamEva tu |
dAma, tEnaiva badnAti sakalaM jagadacyutaH |
sarvE hi nAmavaMtO a tra, sarvE vEdOditA api |
vEdAtmikyA yatO vAcA viShNurvadati sO a KilaM|
ya Etad viShNuvAcaiva baddhaM nAmAKya dAmabhiH |
j~jAtvA jagadupAstE tu yOgyaH saMstudupAsanE |
taM pratyEvAKilAnyEva bhUtAni saha daivataiH |
bali haraMti, paMcAtha bhUtAnyEnaM vahaMti ca |
yOgyAScAsyA upAsAyA yOgyO brahmapadasya yaH |
bhUtayuktE rathE tasmAt sa tiShThati surArcitaH |
muktaH saMSca, tadanyEShAM j~jAnamAtrAd vimuktigaiH |
svAvaraiH sEvyataiva syAt kaiScidEva kvacit kvacit ||
tathaiva vAyunA baddhaM jagadEtat tatO a varaM |
suparNaSEShagiriSaSakra sUryAdyamaMjasA |
pApanASana vEdamUrtigaLu SrI harivAyugaLu :
upaniShat- tasyOShNig lOmAni, tvag gAyatrI, triShTup
mAMsaM, anuShTup snAvAni, asthi jagatI, paMktirmajjA,
prANO brahatI | sa cCaMdObhiScannO, yacCaMdObhiSCanna
stasmAcCaMdAMsItyAcakShatE | CAdayaMti havA EnaM CaMdAMsi
pApAt karmaNO, yasyAM kasyAMcid diSi kAmayatE,
ya EvamEtacCaMdasAM CaMdastvaM vEda |
bhAShya- viShNOrvAyOSca lOmAdau CaMdAMsyEvASritAni ca |
viShNOrvimuktavAyOSca lOmAdyaM tu cidAtmakaM |
lOmaprANAdi bhEdaSca naiva kaSciccidAtmani |
CannaSCaMdObhirEvaM sa kESavastEna cAbhidhA |
CaMdAMsItyEva tEShAM hi, ya EvaMvidupAsakaH |
nivArayaMti pApEbhaSCaMdAMsi kimu kESavaH |
yOgyA asyASca vidyAyA bhRugvAdyA dEvatAstathA |
CaMdassu saMsthitO viShNurgOpAyatyEva tadvidaM |
RuShiya svAnubhava :
upaniShat- taduktamRuShiNA- `apaSyaM gOpAM' ityESha vai
gOpA, ESha hIdaM sarvaM gOpAyati | `anipadyamAnaM'
iti na hyESha kadAcana saMviSati | ` a ca parA ca pathibhiScaraMtaM'
ityA ca hyESha parA ca pathibhiScarati | ` sa sadhrIciH sa viShUcI
rvasAna' iti sadhrIcISca hyESha viShUcISca vastE, imA Eva
diSaH | `avarIvarti bhuvanEShvaMtari'tyESha hyaMtarbhuvanEShvA
varivarti |
bhAShya: maMtrO a pyarthamimaM prAhApaSyaM gOpAmiti sma ha |
ESha gOptA hi sarvasya vAyusthaH puruShOttamaH |
CaMdassu saMsthitO vAyurvAyau ca sa janArdanaH |
vAyuSca vAyusaMsthaSca kadAcinna hi tiShThataH |
vAyurhi nityasaMcArI sadA sarvapravRuttimAn |
cOditaH kESavEnaiva tatsthEnAmitaSaktinA |
A samaMtAt parAk cApi paMcabhUtEbhya ISvaraH |
vAyustatsthO hariScaiva caratyamitapauruShaH |
sadhrIcInAsu pUrvAdidikShvEtau catasRuShvapi |
nityadA vasataH kONadikShvathAsu viShUciShu |
aMtaSca sarvabhUtEShu caratO lOka sAkShiNau ||
jIvaneMdare paramAtmanige baMgAra :
upaniShat- athO `AvRutAsO a vatAsO na katRubhiri'ti, sarvaM
hIdaM prANEnAvRutaM | sO a yamAkASaH prANEna bRuhatyA
viShTabdhaH | tadyathA a yamAkASaH prANEna bRuhatyA viShTabdha
EvaM sarvANi bhUtAnyA pipIlikAbhyaH prANEna bRuhatyA
viShTabdhAnItyEva vidyAt ||6||
bhAShya- hastayOrEtayOrEva nityAkShINam vasu sthitaM |
taddhyasahyaM balaM vAyOranaMtaM, kimu taddharEH |
vAyOrAdhArabhUtasya, tAbhyAM hi kratunAmakAH |
AvRutAH sarvajIvA hi yathaiva kanakAvaTAH |
AcCAdyaMtE vittavadbhistAbhyAmEvaM ca cEtanAH |
AvRutA mahadAdyaistu dEhE tiShTaMti caitayOH |
bhAShya- viShTabdhAScaiva sarvE a pi jIvA AkASa Eva ca |
sa vAyuH prakRutiScaiva viShTabdhau kESavEna hi |
bRuhattvAd bRuhatItyEva tayOrnAma prakIrtitaM |
vAyukESavayOH prANanAma sarvapraNAyanAt |
viSEShENa bRuhatprANO bhagavAMstatra kESavaH |
iti vidyAt .......||
parama puruShana muKadiMda sRuShTi :
upanishat- athAtO vibhUtayO a sya puruShasya | tasya vAcA
sRuShTau pRuthivI cAgniSca | asyAmOShadayO jAyaMtE|
agnirEnAH svadayati idamAharatEdamAharatEti | EvamEtau
vAcaM pitaraM paricaritaH pRuthivI cAgniSca |
yAvadanu pRuthivI yAvadanvagnistAvAnasya lOkO bhavati'
nAsya tAvallOkO jIryatE yAvadEtayOrna
jIryatE pRuthivyAScAgnESca, ya EvamEtAM vAcO
vibhUtiM vEda ||
bhAShya- .....tasya viShNOraMgAnAmatha vaibhavaM |
ucyatE tasya vAcA hi sRuShTAvagniH kShitistathA |
SuSrUShArthaM tasya pRuthvI janayatyOShadhIH prabhOH |
tAH pacatyagnirudyuktaH ahRutA ahRutAH punaH |
aharEti vacO a syApi SRuNvaMtyEva maharShayaH |
muKajatvAt tayOrviShNOrmuKaM janakamiShyatE |
asyabhOgyaM tatO viShNOrannaM tau kurutaH sadA |
sarvairyad bhujyatE cAnnaM tatra tatra sthitO hariH |
tadbhuMktE a tastadarthaM hi tAvannaM kurutaH sadA |
viShNOrvAgvibhavaM vEda ya upAstE ca sarvadA |
yOgyaH saMstadupAsAyAH sa bhUmyagni samanvitaH |
samaM tayOrvyAptimAMSca tadvanmuktaSca nityadA |
anaShTalOkO vasati samIpE kESavasya ca |
upAsane ellarigU nilukuvudilla :
bhAShya- yOgyA asyA upAsAyAH pRuthavyagnipadasya yE |
yOgyAstE vai muKyatayA, tadanyE yatra tau sthitau |
tatra cartuM samarthAH syurmuktiM prApya yathEcCayA |
kAdAcitkOpAsanE tu, tAvatyEShAM ca yOgyatA |
kELi tiLidare sAladu, anubhava bEku :
bhAShya- vEdanaM hyAparOkShyENa muKyaM bhavati nAnyathA |
EkadESavidO yasmAt parOkShaj~jAninO a KilAH |
aparOkShyaM bhavEd yasmAnnaivOpAsAmRutE kvacit |
tasmAdupAsApUrvaM tu yO a parOkShaM prapaSyati |
sa Eva vEda nAnyastu, yOgyaScaivAparOkShadRuk |
tasmAd yogyasyOktaphalaM, anyEShAM kiMcidEva hi ||
prANAdiMda sRuShTi :
upaniShat- prANEna sRuShTAvaMtarikShaM ca vAyuSca | aMtarikShaM vA
anucaraMtyaMtarikShamanuSRuNvaMti | vAyurasmai puNyaM gaMdha
mAvahati | EvamEtau prANaM pitaraM paricaratO a MtarikShaM ca
vAyuSca | yAvadanvaMtarikShaM yAvadanu vAyustAvAnasya
lOkO bhavati, nAsya tAvallOkO jIryatE, yAva-
dEtayOrna jIryaMtE a MtarikShasya ca vAyOSca, ya Eva-
mEtAM prANasya vibhUtiM vEda ||
cakShussiniMda sRuShTi :
upaniShat- cakShuShA sRuShTau dyauScAdityaSca | dyaurhAsmai vRuShTi-
mannAdyaM saMprayacCati | AdityO a sya jyOtiHprakASaM
karOti EvamERtau cakShuH pitaraM paricarato dyauScAdityaSca |
yAvadanu dyauryAvadanvAdityastAvAnasya lOkO bhavati,
nAsya tAvallOkO jIryatE, yAvadEtayorna
jIryatE divaScAdityasya ca, ya EvamEtAM cakShuShO
vibhUtiM vEda ||
SrOtradiMda sRuShTi :
upaniShat- SrOtrRENa sRuShTA diSaSca caMdramASca | digbhyOhainamA-
yaMtI , digbhyOviSRuNOti | caMdramA asmai pUrvapakShA-
parapakShAn vicinOti puNyAya karmaNE | EvamEtE SrOtraM
pitaraM paricaraMti diSaSca caMdramASca | yAvadanu diSO
yAvadanu caMdramAstAvAnasya lOkO bhavati, nAsya
tAvallOkO jIryatE yAvadEtEShAM na jIryatE
diSAM ca caMdramasaSca, ya EvamEtAM SrOtrasya vibhUtiM
vEda ||
manassiniMda sRuShTi :
upaniShat- manasA sRuShTA ApaSca varuNaSca | ApO hAsmai
SraddhAM sannamaMtE puNyAya karmaNE | varuNO a sya prajAM
dharmENa dAdhAra | EvamEtE manaH pitaraM paricaraMtyApaSca
varuNaSca | yAvadanvApO yAvadanu varuNastAvAnasya
lOkO bhavati, nAsya tAvallOkO jIryatE, yAva-
dEtEShAM na jIryatE a pAM ca varuNasya ca, ya EvamEtAM
manasO vibhUtiM vEda ||7||
tatvAbhimAnigaLa kAryabhAra :
bhAShya- prANAdibhyaSca vAyvAdyA EvaM viShNOH prajaj~jirE |
brahmaSEShasuparNEMdra SivAdyA Apa IritAH |
tE viShNOrmanasA jAtAH, sarvE cAbabhimAninaH |
vaiSvadEvyastatO hyApO, varuNaSca manObhavaH | prANinAM pUrtapuNyEShu SraddhArUpamanO a dhipaH |
EvaM hi sarvadEvA hi viShNvaMgEbhyaH prajaj~jirE |
svOtpattyaMgaM ca tE viShNOHSuSrUShaMtE pruthak pRuthak |
viShNOrviShayadharmEShu j~jAnAdiShu caturmuKaH |
SraddhAM dadAti bhUtAnAM, vaidikaSravaNE vipaH |
tAMtrikE SESharudrau ca, SakrO yaj~jAdikarmaNi |
vAyurgaMdhavahaScAsya bhaktij~jAnapradastathA |
bhUtAnAM tasya viShayE, tvaMtarikShaM ca karmaNaH |
tadIyasyaiva bhOgArthaM jIvAnAM, Sruti cAradaM |
aMtarikShaM ca vighnESaH, sUryastatkarmasiddhayE |
bhUtAnAM jyOtiShO dAtA, dyaurapyannAdyadAyinI |
brahmarudrAdi nAmagaLU harinAmagaLe :
upaniShat- ApA iti | Apa iti | tadidamApa Eva | idaM vai
mUlaM, adastUlaM | ayaM pitA, EtE putrAH | yatra ha
kvaca putrasya tatpituH | yatra vA pitustat putrasya | ityEtat
taduktaM bhavati |
Etaddha sma vai tad vidvAnAha mahidAsa aitarEyaH | ahaM
mAM dEvEbhyO vEdA, O mad dEvAn vEda | itaH
pradAnA hyEtE | itaH saMbhRutA iti ||
bhaShya- Apa ityEva dEvAnAM brahmAdInAM kathaM bhavEt |
nAmEtyapRucCallakShmIstaM mahidAsaM janArdanaM |
Apa ityEva nAmaiShAM bhavatItyAha sa prabhuH |
idaM madAKyaM yad brahma hyApa ityabhidIyatE |
A pUrNatvAd guNaiH sarvaistanmUlamaKilasya ca |
tUlabhUtaM tadanyattu, pitA hyESha janArdanaH |
putrA brahmAdayaH sarvE,naivAyaM vRukShamUlavat |
svataMtratvAjjagannAthaH, pitRutvAt paramESituH |
tannAmApa iti hyEtad brahmarudrAdinAM bhavEt |
yathA yadava ityEva raghavaH kuravastathA |
putranAma pituSca syAt tattaMtratvAt sutasya hi |
yathA pitAmahAdyASca pitarO nAma kIrtitAH |
tathApi muKyayA vRuttyA vyavahAravyavasthitiH |
Apa ityEva dEvAnAM sarvEShAM pradadau hariH |
svakIyamEvamanyAni pRuthak pRuthag adAt prabhuH |
nArAyaNAdinAmAni dadau nAnyasya kESavaH |
bhAShya- EvaM sa bhagavAn viShNurmahidAsAbhidhaH prabhuH |
jAnan nityOditaj~jAnAd aha dEvImidaM vacaH |
dEvaparyaMtaM A vyAptiM vEdAhaM mama sarvadA |
matparyaMtaM tathA vyAptiM dEvAnAmapi sarvaSaH
mayi dEvAstEShu cAhamiti viddhi varAnanE |
mayaitAni pradattAni padAni brahmapUrvakAH |
adhitiShThaMti, sattAdyA apyEtEShAM madAj~jayA |
j~jAnakarmabalEhAdyA maddattA iti kiM vadE |
saMbhRutA matta EvaitE .......|
bhagavaMtanE brahmagiri :
upaniShat- sa ESha giriScakShuH SrOtraM manO vAk prANaH |
taM brahmagirirityAcakShatE | giriti ha vai dviShaMtaM pApmAnaM
bhrAtRuvyaM, parA a sya dviShan pApmA bhrAtRuvyO bhavati, ya
EvaM vEda ||
bhAShya- ...........sa ESha bhagavAn giriH |
giraNAt sarvabhUtAnAM, cakShurnAmAsya darSanAt |
sarvaSrOtRutvataH SrOtraM, manO maMtRutvahEtutaH |
prANAnAmA praNEtRutvAt, tamEnaM guNapUrtitaH |
giraNAccAKilasyAsya prAhurbrahmagiriM prabhuM |
ya EvaM vEda taM viShNumAparOkShyENa SASvataM |
giratyEvAKilaM pApaM bhrAtRuvat saha saMsthitaM |
parAbhavati pApmA a sya dvEShTA nirayagaH sadA |
upAsanege takka phala sikkItu :
upaniShat- sa ESho a suH | sa ESha prANaH | sa ESha bhUtiScA-
bhUtiSca | taM bhUtiriti dEvA upAsAMcakrirE | tE babhUvuH |
tasmAddhApyEtarhi suptO bhUrbhUrityEva praSvasiti |
abhUtirityasurAH | tE ha parAbabhUvuH | bhavatyAtmanA, parA a sya
dviShan pApmA bhrAtRuvyO bhavati, ya EvaM vEda ||
bhAShya- asanAd bhagavAn sO a suH sarvasyApi janArdanaH |
prakRuShTAnaMdarUpatvAt prANa ityabhidhIyatE |
sa ESha bhUtinAmApi j~jAnaiSvaryAdibhUtidaH |
aj~jAnAdipradAtRutvAt sa EvAbhUtinAmakaH |
suKaj~jAnAdiguNadaM pUrNaM sarvaguNaiH prabhuM |
upAsatE taM vAyvAdyA dEvAstasmAcca tE a KilAH |
babhUvuH suKasajj~jAnapUrvaiH sarvaguNairyutAH |
dEvAnAmapi sarvEShAM pradhAnO a dyApi mArutaH |
sthitvA suptEShu viShNuM taM bhUrbhUrityEva SaMsati |
bhUHSabdArthO bhUtiriti, vaiparItyEna cAsurAH |
abhUtikArakO a smAkaM aiSvaryadiguNOjJitaH |
ityEvOpAsatE, tasmAt parAbhUtASca sarvaSaH |
j~jAnaiSvaryAdibhirhInAH pEturaMdhE tamasyatha |
ya EvaM vEda taM viShNuM bhUtidaM bhUtirUpiNaM |
bhAvAbhAvaM ca dEvAnAM daityAnAM caivamEva tu |
j~jAnaiSvaryAdibhiH sO a pi bhavEt tasya parAtmanaH |
prasAdAt tasya pApmA ca parAbhavati sarvaSaH ||
baduku, sAvu, mOkSha bhagavaMtana adhIna :
upaniShat- sa ESha mRutyuScaivAmRutaM ca | taduktamRuShiNA-
`apA~g prA~g Eti svadhayA gRubhIta' iti, apAnEna hyayaM
yataH prANO na parA~g bhavati | `amartyO martyEnA
sayoniri'ti, EtEna hIdaM sarvaM sayoni, martyAni
hImAni SarIrANI, amRutaiShA dEvatA | `tA SaSvaMtA
viShUcInA viyaMtA nyanyaM cikyurna nicikyuranyami'ti,
nicinvaMti haivEmAni SarIrANI, amRutaivaiShA dEvatA |
amRutO havA amuShmin lOkE saMbhavati, amRutaH
sarvEbhyO bhUtEbhyO dadRuSE, ya EvaM vEda ya EvaM
vEda ||8||
bhAShya- sa ESha bhagavAn viShNurmRutyudO mOkShadastathA |
sa Eva jIvanakarO yadA a pAnEna saMyutaM |
prANaM niyamayatya smiMcCarIrE puruShOttamaH |
SarIrAd bahirEtau tu yadA niHsArayatyajaH |
tadA mRutyupradaScAyaM, muktAnAmapi jIvanaM |
prANAdEva hi, tatrApi prANAdhArO janArdanaH |
muKyaprANa maraNarahita :
bhAShya- arvAk prAk ca sadA gacCEd vAyurAnaMdarUpiNA |
anEnaiva gRuhItO hi prANO a pAnEna saMyutaH |
anEna hariNA yasmAnniyatO na parA~g bhavEt |
amartyastatprasAdEna vAyurdEhaiH saha sthitaH |
anityA api dEhAstE SaSvat saMtyA vimOkShataH |
sthUla sUkShmavibhAgEna, kimu vAyurjagatprabhuH |
nAnAgatI tu tAvEtau, vAyuH prApnOti kESavaM |
SarIraM tu vinaShTaM sat paMcatvamupagacCati |
jaDaM tajjaDatAmEti, cEtanA vAyudEvatA |
cEtanESaM hariM yAti, viruddhagamanau ca tau |
UrdhvaM gacCati dEvaH sa, dEhO a dhaH patati kShitau |
dRuSyatE tacCarIraM cApyadRuSyA vAyudEvatA |
bhAShya- ya EvaM vEda taM vAyumamRutaM sarvanAyakaM |
pUrNAnaMdEna hariNA gRuhItaM tadvaSaM sadA |
sa muktO lOkamApnOti viShNormuktaiSca dRuSyatE |
iti ca ||
SrIhariyE sRuShTyAdisarvakarta :
bAShya- brahma paMthAH satyaM karmEti tasya nArAyaNasya vAsu
dEvAdyAH kramENa catasrO mUrtayaH ||
bhAShya- nAsikAyAM yannEtrayOrmadhyE vinatamiva kiMcinnata
sthAnaM tat sUryalOkasThAnIyaM vidyAt |
akShara vibhAgavU arthapUrna :
bhAShya- tathEti nirNayaH | irAmayA iti dairghyamavadhAraNArthaM |
`dairghyaM plutaM ca hiMkArO bimdurapyavadhAraNE'
iti SabdanirNayE | brahmA haiva tA i tE |
dESataH kAlatO a rthAcca balatO guNatastathA |
svarUpAtO A pI naiva syAda bhEdO a tyalpO a pi yatra hi |
kEvalaiSvaryayOgEna yatra saMKyA dvivadbhavEt |
svarasparSavibhAgEna tatrOktiH syAd vibhaktiShu |
aciMtyAttu tathaiSvaryAd ekO a pi bahurUpavat |
prakASayEd yatO viShNuH sarvatrApyaviSEShavAn |
na viSEShO hi rUpANAM matsyAdInAM kathaMcana |
naiSvaryE na balE caiva nAnaMdAdiguNEShvapi |
ityAdi SabdanirNaya vacanAd dvivacanamatra vyavahAramAtra-
miti darSayituM tA ityuktaM |
saMhitAyAM yatra dairghyaM padE yatra na vidyatE |
uktArthasya mahAdhikyaM SrutEstatra vivakShitaM | iti |
atO `brahmA hE'ti dairghyamapi parabrahmatvavivakShayA |
dEvOttama nArAyaNane :
bhAshya- ada u Eva nArAyaNAKyaM adhikaM daivataM | anyAni
daivatamAtrANi | sthAnAMtarE a nyEShAmapyadhidaivatatvakathanaM
karmadEvAdyapEkShayA | muKyAdhidaivataM nArAyaNa Eva |
dEvategaLiMda bhagavaMtana ArAdhane :
bhAShya- tasyOShNig lOmAnItyAdi lOmasUShNigityAdyarthE |
`saptasu prathamA' iti sUtrAt| `sa cCaMdObhiSCannaH' iti
vAkyaSEShAt | `brAhmaNO a sya muKamAsIdi'tyAdivacca |
aMgEShu yasya cCaMdAMsi dEvA lOkA maKA api |
tadvaSA niyatA nityaM namastasmai parAtmanE ||
iti ca skAMdE |
`asmai puNyAya karmaNE' iti | EnamuddiSya
jIvAnAM puNyakarma kartuM | tairhi stutyAdikarmANi
kRutAni SrOtrENa SRuNOti bhagavAn | digbhyO a pyanya Eva
viSRuNOti jIvaH | anyEShAM jIvAnAM SravaNajaM bhOgaM
SrOtrENa digbhirananugRuhItEnaiva bhagavAn bhuMktE |
jIvanu sRuShTikartanAgalAra :
bhAShya- na ca jIvavAgAdinA pRuthivyagnAdikaM sRuShTamityatra kiMci-
nmAnamasti | `muKAdiMdraScAgniSca' ityAdinA bhagavataH
sakASAddhi sarvEShAM sRuShTiH prasiddhA | sRuShTibhEdAdanyathA
vacanaM |
na ca muKyakAraNAMgIkArE a virOdhE aupacArikaM
kAraNamaMgIkartuM yuktaM | ati prasaMgAt | na hi yat
kiMcit kAraNatvamastItyEtAvatA brAhmaNasya caMDAlaH
pitEtyucyatE | pitRutvaM cAtrOktaM vAcaM pitaramityAdinA |
mAnuShANAM tu yat karma na dEvOtpatti kAraNaM |
daivatairupakArastu kriyatE narakarmaNAM |
dEvAnAM karmaNaivaitE jAyaMtE sarvamAnuShAH |
pradhAnatvAnna dEvAnAM nRukarmOtpattikAraNaM ||
iti ca brahmAMDE |
I upaniShattellavU mahidAsana upadESa :
bhAShya- `aha mahidAsa aitarEya' iti tu sarvasya vacanasya
tadIyatvaj~jApanArthaM, na tu sannihitasyaiva | yathA `iMdraM
kutsaH' ityAdi, yathA ca `pUrvaM tu bAdarAyaNO hEtu
vyapadESAt' iti |
iti SrImadAnaMdatIrtha bhagavatpAdAcArya viracitE
SrImanmahaitarEyopaniShadbhAShyE dvitIya praghaTTakE
prathamO a dhyAyaH
dvitIyAraNyakE dvitIyO a dhyAyaH
sUryAMtargata nArAyaNanE jIvaSarirAMtaryAmi :
upaniShat- hariH OM | ESha imaM lOkamabhyArcat puruSha
rUpENa, ya ESha tapati | prANO vAva tadabhyArcat |
prANO hyESha ya ESha tapati |
bhAShya- `ESha' nArAyaNO dEvO vAyunA sahaivEmaM lOka
mabhyArcat brahmAdi SarIrEShu pravivESa | puruSha iti
aMtaryAmirUpasYAKyA, puri SEtE iti | prasiddhatvAcca
paMcarArEShu | ya ESha sUryamaMDalE sthitvA tapati
bhagavAn, sa nArAyaNa | `ya AdityE tiShTan AdityA-
daMtarO yamAdityO na vEda' ityAdi SrutibhyaH | `ya
EShO a MtarAdityE hiraNmayaH puruShO dRuSyatE' ityuktvA
`tasya yathA kapyAsaM puMDarikamEvamakShiNI' ityuktatvAnna
SivAdayaH | SivO hi virUpAkShaH | prasiddhaSca puMDarIkAkSha iti
bhagavAn nArAyaNaH |
sUryanu jIvaSarIrAMtaryAmiyalla :
bhAShya- `yamAdityO na vEda' ityuktatvAnnAdityaH | `bhEdavyapa-
dESAccAnyaH' iti ca bhagavadvacanam |
vRutraM yadiMdra SavasA a vadhIrahiM
Adit sUryaM divyArOhayE dRuSE |
yat sUryasya haritaH pataMtIH
puraH satiruparA EtasE kaH |
sIdanniMdrasya jaTharE kanikradan-
nRubhiryataH sUryamArOhayO divi |
caMdramA manasO jAtaScakShOH sUryO ajAyata |
yaH sUryaM ya uShasaM jajAna
yO apAM nEtA sa janAsa iMdraH |
udvEti prasavItA janAnAM
mahAn kEturarNavaH sUryasya |
yEnAvRutaM KaM ca divaM mahIM ca
yEnAdityastapati tEjasA bhrAjasA ca |
yamaMtaH samudrE kavayO a vayaMti
yadakSharE paramE prajAH |
tamEtAH paMca dEvatAH parimriyaMtE
vidyud vRuShTiScaMdramA AdityO a gniH |
ityAdau sUryasya sarvatra parAdhInatvAvagatESca ||
bhAShya- dhyEyaH sadA savitRumaMDalamadhyavartI
nArAyaNaH sarasijAsanasanniviShTaH |
kEyUravAn makarakuMDalavAn kirITI
hArI hiraNmayavapudhRutaSaMKacakraH ||
iti nArasiMhapurANE |
tApanI pAcikA caiva SOShaNI ca prakASanI |
naiva rAjan ravEH SaktiH SaktirnArAyaNasya sA ||
iti ca pAdmE ||
yadAdityagataM tEjO jagad bhAsayatE a KilaM |
yaccaMdramasi yaccAgnau tattEjO viddhi mAmakaM ||
iti ca |
SrIhari parAdhInanalla :
bhAShya: na ca viShNOranyAdhInatvaM SrutiShUktaM kutracit |
utpattistu prAdurbhAvApEkShayA | `EkO nArAyaNa
AsInna brahmA na ca SaMkara' iti mahApralayE tasyaivAva- sthAnaSrutEH | `yaM kAmayE taM tamugraM kRuNOmi taM
brahmANaM tamRuShiM taM sumEdhAM' iti brahmaSivAdInAM
dEvyadhInapadaprAptimuktvA tasyA api bhagavadadhInatvaM,
`mama yOnirapsvaMtaH samudrE | tatO vitiShThE bhuvanA
nu viSvOtAmUM dyAM varShmaNOpaspRuSAmi | paro
divA para EnA pRuthivyA' ityaha | `ahaM rudrAya dhanu-
rAtanOmi brahmadviShE SaravE haMtavA u | ahaM suvE pitara
masya mUrdhan' iti brahmarudrayOrdEvyAH sakASAt
sRuShTisaMhArau cOktau | `asya dEvasya mILhuShO vayA
viShNOrEShasya prabhRuthE havirbhiH | vidE hi rudrO rudriyaM
mahitvaM yAsiShThaM vartiraSvinAvirAvat' ityAdinA viShNOH
prasAdadEva SivAdInAM padaprAptikathanAcca |
nArAyaNanE sarvAdhAra :
bhAShya- `tamEtAH saptAkShitaya upatiShThaMtE | tad yA imA
akShan lOhinyO rAjayaH tAbhirEnaM rudrO a nvAyattaH'
ityAdinA SivAdisarvadEvO pAsyasya vAyOH `ayaM vAva
SiSuH yO a yaM madhyamaH prANaH' iti madhyamaprANa
SabdOktasya `prANaH sthUNA' iti prANaSabditO nArAyaNa
EvASraya uktaH |
tasmAt sarvOttamO bhagavAn nArAyaNaH prANa
SabdOditaH AdityamaMDalasthastapatItyAdi siddhaM ||
cEtana tAratamya :
bhAShya- kShitipA manuShyagaMdharvA dEvASca pitaraScirAH |
ajAnajAH karmadEvAstAtvikA dakSha Eva ca |
SakraScOmA ca rudraSca bhAratI vAyurEva ca |
muktA uktAH SataguNA balaj~jAnasuKAdibhiH |
viShNubhaktyAdibhiScaiva guNaiH sarvaiH kramAdhikAH |
tasmad ramA, tatO viShNuranaMtaguNatO A dhikaH |
nityamuktaH svataMtraSca na cAnyastAdRuSaH kvacit |
kuta EvAdhikO a nyaH syAd yanmuktA api tadvaSAH |
ramApi tadvaSA nityaM, sa nAnyasya vaSE prabhuH |
na bhEdaH SEshaSivayOH, suparNAh SeShasammitaH |
kAmaH SakrasamO nityam, pratibiMbASca tE kramAt |
iti ca mahAsaMhitAyAM ||
ella RuShinAmagaLU bhagavaMtana nAmagaLu :
upaniShat- taM SataM varShANyabhyArcat | tasmAcCataM varShANi
puruShAyuShO bhavaMti | taM yacCataM varShANyabhyArcat tasmAcCatarcinastasmAcCatarcina ityAcakShata EtamEva saMtaM |
sa idaM sarvaM madhyatO dadhE yadidaM kiMca |sa yadidaM sarvaM madhyatO dadhE yadidam kiMca | sa
stasmAnmadhyamA ityAcakShata EtamEva saMtaM |
bhAShya- sa puruShEShu SatavarShaM gata iti SatarcinAmA | bahu
rUpatvAt bahuvacanaM | EtamEva tathA saMtaM muKyata
acakShatE | RuShIMstUpacArataH | Atmana udarE dhRutavAn |
madhyE sthitvA dhRutavAMSca |
upaniShat- prANO vai gRutsO apAnO madaH | sa yat
prANO gRutsO a pAnO madastasmAd gRutsamadaH | tasmAd
gRutsamada ityAcakShata EtamEva saMtaM |
tasyEdaM viSvaM mitramAsId yadidaM kiMca | tad
yadasyEdaM viSvaM mitramAsId yadidaM kiMca, tasmAd
viSvAmitraH | tasmAd viSvAmitra ityAcakShata EtamEva saMtaM |
taM dEvA abruvan `ayaM vai naH sarvEShAM vAma'
iti | taM yad dEvA abruvan `ayaM vai naH sarvEShAM
vAma' iti, tasmAd vAmadEvaH | tasmAd vAmadEva
ityAcakShata EtamEva saMtaM |
sa idaM sarvaM pApmanO a trAyata yadida kiMca | sa
yad idaM sarvaM pApmanO a trAyata yadidaM kiMca,
tasmAd atrayaH | tasmAdatraya ityAcakShata EtamEvaM saMtaM ||
||1||
bhAShya- prANasthaH prANanAmA a sau apAnE a pAnanAmakaH |
nEtRutvAccApanEtRutvAd bhagavAn puruShOttamaH |
iti ca | vAmO bhadraH ||
upaniShat- ESha u Eva bibhradvAjaH | prajA vai vAjaH | tA ESha
iti | taM yad dEvA abruvan `ayaM vai naH sarvEShAM
vasiShTha' iti, tasmAd vasiShThaH | tasmAd vasiShTha ityAcakShata
EtamEva saMtaM |
sa idaM sarvamabhiprAgAd yadidaM kiMca, tasmAt pragAthaH |
tasmAt pragAthA ityAcakShata EtamEva saMtaM |
sa idaM sarvamabhyapavayata yadidaM kiMca | sa yad
idaM sarvamabhyapavayata yadidaM kiMca, tasmAt pAvamAnyaH |
tasmAt pAvamAnya ityAcakShata EtamEva saMtaM ||
bhAShya- vasiShThO vasatAmuttamaH | abhyapavayata pAvayAmAsa
saMsArAt |
ellA sUktagaLU bhagavaMtana nAmagaLu:
upaniShat- sO a bravId `ahamidaM sarvamasAni, yacca kShudraM
yacca mahad' iti | tE kShudrasUktAScAbhavan mahA
sUktASca | tasmAt kShudrasUktAH | tasmAt kShudrasUktA
ityAcakShata EtamEva saMtaM |
sUktaM batAvOcatEti, tat sUktamabhavat | tasmAt
sUktaM | tasmAt sUktamityAcakShata Eta mEva saMtaM |
bhAShya- `tad' viShNvAKyaM brahma sUktAnyavOcatEti sUkta
nAmakamabhavat | batEtyAsvAdanE | svAtmanaiva svayaM
suShThUktamiti vA | idaM `sarvaM' paripUrNaM sannahaM alpa
prANiShu praviSya sUkShma rUpO, mahAprANiShu mahArUpaSca
bhavAnIti `sa' bhagavAn abravIt | `tasmAt' kShudrO a sA-
nItyuktatvAt kShudrasUktAH `tE' kShudraprANiShu sthitAH bhagava
drUpasaMghAH | mahAnasAnItyuktvAnmahAsUktA mahA
prANiShu sthitAH | sUkShmarUpatvAdEva kShudranAma bhagavataH |
na tu sAmarthyAlpatvAt | na hi sAmarthyAdiguNEShu
kaScidviSESho bhagavadrUpEShu ||
upaniShat- ESha vA Ruk | ESha hyEbhyaH sarvEbhyO bhUtEbhyO a -
rcata | sa yad EbhyaH sarvEbhyO bhUtEbhyO a rcata,
tasmAd Ruk | tasmAd RugityAcakShata EtamEva saMtaM |
ESha vA ardharcaH | ESha hyEbhyaH sarvEbhyO a rdhEbhyO a
rcata | sa yad EbhyaH sarvEbhyO a rdhEbhyO a rcata, tasmAd
ardharcaH | tasmAd ardharca ityAcakShata EtamEva saMtaM |
ESha vai padaM | ESha hImAni sarvANi bhUtAni pAdi |
sa yad imAni sarvANi bhUtAni pAdi, tasmAt padam |
tasmAt padamityAcakShata EtamEva saMtaM |
ESha vA akSharaM | ESha hyEbhyaH sarvEbhyO bhUtEbhyaH
kSharati | na cainaM atikSharaMti | sa yad EbhyaH sarvEbhyO
bhUtEbhyaH kSharati, na cainaM atikSharaMti, tasmAd akSharaM | tasmAd
akSharamityAcakShata EtamEva saMtaM |
tA vA EtAH sarvA RucaH sarvE vEdAH sarvE ghOShA
Ekaiva vyAhRutiH prANa Eva | prANa Ruca ityEva vidyAt || ||2||
bhAShya- EbhyaH prANibhyO gatavAn iti Ruk | gacCati hi maraNa
kAlE | `brahmaNA saMparityaktO mRuta ityucyatE budhaiH'
iti hi bhAratE |
priyamANamimaM jIvaM vAsudEvAdidEvatAH |
tyaktvA bhAgEna gacCaMti bhAgatO a nuvrajaMti taM |
gatairbhAgairapi punarviSEyurbhOgasiddhayE |
bhOgyalOkamanuprAptaM tasmAt svapnavadaMtarA
iti ca | `arca gati pUjanayOH' `Ru gatau' iti dhAtOH |
sarvEbhyO a rdhEbhyaH sthAnEbhyaH SarIrEbhyO gatavAn
ityardharcaH | sarvANi bhUtAni apAdi | pada gatau | tasmAt
padaM nAma | adhikaM kSharatIti akSharaM | kSharaNaM nAma saMtata
dAnaM | kShara vinASasaMtatadAnayOH iti dhAtOH ||
samudraghOShAdigaLU bhagavaMtana nAmagaLu :
bhAShya- EvaM RuShiShu SabdEShu ca vyavahriyamANAni sarvANi
nAmAni viShNOrEva muKyataH | kimu dEvatA nAmAni |
yO dEvAnAM nAmadhA Eka Eva
taM saMpraSnaM bhuvanA yaMtyanyA ||
iMdraM mitraM varuNamagnimAhu-
rathO divyaH sa suparNO garutmAn ||
yamindra mAhurvaruNaM yamAhu-
ryaM mitramAhuryamu satyamAhuH ||
nAmAni saarvANi yamAviSaMti
taM vai viShNuM paramamudAharaMti ||
ityAdi SrutibhyaH | na kEvalaM RuShyAdInAM nAma bhagavataH |
sarvE vEdA api tasyaiva nAma | kimu vEdAH? samudra
mEgha vRukShapatana bhEritADanAdi sarvaghOShA api tasyaiva
nAmAni, yathAyOgyaM yOjanIyAni | EkamEva vyAha-
raNaM, EkaprakAramEva nAma | nirdOSha guNapUrtivAcaka-
tvAd EkaprakAratA | prANE nArAyaNa Eva, nArAyaNa
viShaya Eva vyavahAraH | Rucastu viSEShata iMdrAdinAma-
vatO viShNOrguNAn alpaj~jAnAmapi prakASayaMtIti
prANE nArAyaNa EvEti vidyAt ||
bhAShya- uktaM ca bRuhatsaMhitAyAM-
huMkArENa sahaivAbdhiH sarvAbhibhavaSaktitAM |
viShNOrvakti, yatO huM ca parAbhibhavavAcakaH |
Omiti svaratE nityaM vAyurmEghEShu saMsthitaH |
balavannAda saMyuktO, hyadikOccatvamasya tu |
OMkArasyArtha uddiShTa, uktArthAdhikyamEva ca |
nAdO balI pravadati, tathA bhErIdhvaniH prabhOH |
anudAttasvarUpatvAd oudAryaM vadatISituH |
tadapEkShayAnyanIcatvaM ghaMTAdyAH svaritAtmakAH |
uccasthitimudAttastu svarNacaMcvAdikaH svaraH |
viShNOrvakti, tathA maMdraH SvAsAdipracayAtmakaH |
EkaprakAratAM viShNOH sadAcAlyAM vadatyapi |
ityAdayaH sarvaghOShA viShNOrEva guNOnnatiM |
vadaMti, kimu vEdAdyA, mArjArAdyabhidhAstathA?
mArayitvA prabhakShyaiva jarayatyaKilaM jagat |
tEna mArjAra udiShTO, mOShaNAnmUShakO hariH |
varShaNAd vRuSha uddiShTO, valanAd vallinAmakaH |
tAraNAt tRuNanAmAsau ityAdyEkO a bhidhIyatE |
sarvanAmanAdarU sarvavilakShaNa bhagavaMta :
bhAShya- sarvanAmApi bhagavAn sarvaSaktiSca sarvavit |
brahmarudrAdijIvEbhyO jaDEbhyaH Sriya Eva tu |
vyatiriktaH sadAnaMta sAMdrAnaMdaikarUpakaH |
tasyaiva muKyanAmAni samAkRuShyEtarEShvapi |
upacArAt pravartaMtE vyavahAraprasiddhayE |
tathaiva sarvanAmAni pravartaMtE ca mArutE |
na tAvanmuKyavRuttyaiva, muKyatO a nyavyapEkShayA |
muKyataH sarvanAmA tu viShNurEkO na cAparaH |
tasmAt prANAdiSabdASca viShNAvEva hi muKyataH |
anyavyapEkShayA vAyau muKyavRuttirvidhIyatE |
vAyuSca sUryasaMsthaH san tapatyEtajjagattrayaM |
aj~jayaiva harErvAyoH SaktyA sUryastapatyayaM'
ityAdi |
vAyuvU sarvavEdapratipAdya :
bhAShya- na prasiddhasUryasyEyaM tApanaSaktiriti j~jApayituM
`prANO hyESha, ya ESha tapati' ityuktaM | `prANAdvA ESha
udEti, prANE a stamEti' iti ca SrutiH | prANASabdaSca
muKyatO viShNau pravartamAnO a pi vAyAvapi vartatE |
ataH sarvavEdAdyabhidhEyatvaM vAyOrapyasti | `prANasya
prANaM' iti SrutEH ubhayOrapi prANaSabdaH prasiddha Eva |
`ayaM vAva SiSuH, yO a yaM madhyamaH prANaH' iti
vAyOrviSEShaNAd uttamaH prANO viShNuriti ca siddhaM |
bhAShya- `dvAvAtmAnau hi dEvEShu dvau prANau dvau ca cEtanau |
aj~jAnAbhibhavAspRuShTau vAyurnArAyaNaSca tau |
tadanyE cEtanAH sarvE prANAScAtmAna Eva ca |
aj~jAnAbhibhavaspRuShTAstasmAt tE hyadhamAH SrutAH |
madhyamO vAyurEvaika, uttamaH kEvalO hariH |
sarvaSabdOditau tasmAd Etau dvAvEva nAparaH |
anyE caiva mitaiH SabdairucyaMtE nAmitaiH kvacit |
SrIrapyaKilaSabdOktA viShNuvanna tu muKyataH |
tasmAdamitanAmAnAvapi tau mitanAmavat |
SrISca vAyuSca, viShNustu muKyOktEramitAbhidhaH |
anaMtanAmakatvAcca sO a naMtaguNa IritaH |
pRutha~g nAmAni yasmAt tadguNAnEva pracakShatE |'
iti brahmAMDE ||
bRuhatIsahasra maMtrada itihAsa :
upaniShat- viSvAmitraM hyEtadahaH SaMsiShyaMtaM iMdra upaniSha-
sAda | sa ha `annaM' ityabhivyAhRutya brahatIsahasraM SaSaMsa |
tEnEMdrasya priyaM dhAmOpEyAya |
tamiMdra uvAca- `RuShE priyaM vai mE dhAmOpAgAH |
sa vA RuShE dvitIyaM SaMsa' iti | sa ha `annaM' ityEvAbhi
vyAhRutya bRuhatIsahasraM SaSaMsa | tEnEMdrasya priyaM dhAmO
pEyAya | tamiMdra uvAca-`RuShE priyaM vai
mE dhAmOpAgAH | sa vA RuShE tRutIyaM SaMsa' iti | sa ha
`annaM' ityEvAbhivyAhRutya bRuhatIsahasraM SaSaMsa | tEnEMdrasya
priyaM dhAmOpEyAya | tamiMdra uvAca- `RuShE
priyaM vai mE dhAmOpAgAH | varaM tE dadAmi' iti |
sa hOvAca- `tvAmEva jAnIyAM' iti | tamiMdra
uvAca- `prANO vA ahamasmyRuShE | prANAstvaM |
prANaH sarvANi bhUtAni | prANO hyESha ya ESha tapati |
sa EtEna rUpENa sarvA diSo viShNO a smi | tasya mE a nnaM
mitraM dakShiNaM | tad vaiSvAmitraM | ESha tapannEvAsmi |'
iti hOvAca ||3||
bRuhatIsahasra harivAyugaLige atyaMta prItikara :
bhAShya- vRutraM hatvA purEMdrastu mahEMdratvAbhipattayE |
mahAvrataM karma cakrE, hautraM cakrE a tra kauSikaH |
bhRuguradhvaryurabhavad, brahmA brahmAbhavat svayaM |
udgAtA vAyurabhavat, svayaM nArAyaNaH prabhuH |
sAdasyamakarOt tatra, tadanyE a nyE a pi cartvijaH |
viSvAmitrana brahatIsahasra paThana :
bhAShya- bRuhatIsahasraM SaMsiShyan yadA sasmAra kESavaM |
vAyunA saha dEvESastadA vAsavamAviSat |
AviShTO, viShNunAthEMdro vAyunA saha kauSikaM |
`SaMsE'tyuktvA niShaNNO a bhUd, `idamannaM tavE' ti saH |
Ruk sAhasraM SaSaMsAtha yaj~jAMgatvEna bhaktitaH |
tacCrutvA tuShTimagamat kESavO vAyusaMyutaH |
bhAShya- dvitIyavAraM SaMsEti prAha taM ca janArdanaH |
prItyaiva SakramAviShTO, viSvAmitraH SaSaMsa tat |
atipriyatvAt bhagavAn punarapyAha kauSikaM |
tRutIyaM ca SaSaMsAsau viShNOrannaM prakalpya tat |
tatO a tituShTO bhagavAn dadAmi varamityamuM |
UcE, sa prathamE tvEva nijasAlOkyamiSvaraH |
prAdAd, dvitIyE sAmIpyaM, tRutIyE punarEva ca |
paramAtma sarvaSabdavAcya :
bhAShya- varaM dadAmItyuktaH sa muniH prAha janArdanaM |
samyak tvAmEva jAnIyAmiti mOkShE suKOccatAM |
icCaMstaM prAha bhagavAn iMdrasthO vAyusaMyutaH |
sarvanAmAhamasmyEka iti j~jAnaM mamOttamam |
yasmAt sarvaguNatvaM syAt sarvanAmatva Eva tu |
na hi dOShAbhidhAyIni viShNOrnAmAni kAnicit |
adOShatvAnmahAviShNOrna sAmAnyavacAMsyapi |
sarvOttama guNAtmatvAt sadA nArAyaNasya hi |
sarvOttama guNAnEva nAmAnyAcakShatE harEH |
paramAtmanalli sarvaSabda samanvaya mADuva bage :
bhAShya- yAvajj~jAnEna mOkShaH syAt tAvajj~jAtvApi kauSikaH |
adhikaj~jAnalabdhyarthaM mOkShE a dhikasuKAptayE|
jAnIyAM tvAmiti prAha tasmA Aha sa kESavaH |
iMdrAviShTaH prANanAma tathAnyAScAbhidhAH prabhuH |
prakRuShTAnaMdarUpatvAt prANa ityabhidhIyatE |
ahEyatvAt ahaMnAmA a smyasanAnminutErapi |
tatO vEttIti ca tvaM sa, pUrNatvAt sarvanAmakaH |
sarvANi bahurUpatvAt sarvarUpEShu pUrtitaH |
prabhUtatvAd bhUtanAmA sarvarUpaprabhUtataH |
bahurUpaH sa bhUtAnItyuktO viShNuH sanAtanaH |
sarvaiSvaryasvarUpatvAd ESha ityabhidhIyatE |
sa Eva sUryasaMsthaH san lOkaM tapati kESavaH |
bRuhatIsahasravu bhagavaMtanige anna :
bhAShya- sarvanAmavatastasya mamAnnaM mitramucyatE |
annAbhimAninI sAkShAcCrIrEva pramadOttamA |
sAnnamityucyatE viShNOrbhOgyatvAnmitramEva ca |
dakShabhAgasthitEnatvAd dakShiNaM nAma sOcyatE |
tasya inO hi viShnuH sa dakShabhAgE sthitaH sadA |
yasyAbhimAninyannasya lakShmIH sA dEvatOttamA |
vaiSvAmitraM tadannaM tu Ruk sahasrAtmakaM mataM |
viSvAmitrENa dRuShTatvAd vaiSvAmitraM tadIryatE ||
iMdranalli bhagavaMtana viSEShAvESa :
bhAShya- iMdrAviShTaH kO a yamiti SAMkAM pariharan hariH |
AdityasaMsthitO viShNustapannasmIti cOcivAn |
tvAM jAnIyAmiti praSnaM viSvAmitrasya kurvataH |
abhiprAyadvayaM hyasti, "SakrAviShTo na cAparaH |
harEriti tu mE tarkastEjObAhulyatO a jani |
tasya tarkasya satyatvaM j~jAtavyaM prathamaM mayA |
dvitIyaM yadi viShNuH syAjj~jAtavyo mE viSEShataH |"
ityabhiprAyamasyaiva j~jAtvA viShNuH sanAtanaH |
abhiprAyadvayasyApi parihAraM harirdadau |
prANO vA ahamityAdi nAmasaMdarbhamuktavAn |
viSEshaj~jAnasiddhyarthaM nAmnAmuktiH parAtmanaH |
iMdrAviShTaH ko a yamiti SaMkAnuttyarthamEva ca |
tapannEvAsmItyavadat, tapaMtaM vEda so a pi hi |
nArAyaNaM sUryagataM, gAyatryOpAsakO hi saH ||
iti brahmAMDE ||
`nAnu prANa' eMdavanu bhagavaMtane :
bhAShya- upaniShaNNamiMdraM dRuShTvApi tvAmEva jAnIyAmiti
varasvIkArAdiMdrAdEva ca, iMdrAviShTO bhagavAnatrOkta
iti j~jAyatE | iMdraM tu jAnAtyEva hi viSvAmitraH |
bhagavaMtamapi svarUpataH AgataM jAnAtyEva | viSEShaj~jAna
prArthanE `prANO vA ahamasyaShE' ityAdikamEva pUryatE | `ESha tapannEvAsmi' iti vyarthadM | `prANO
hyESha ya ESha tapati' ityuktatvAt |
bhagavaMtanigU avana rUpagaLigU bhEdavilla :
bhAShya- ` sa EtEna rUpENa sarvA diSO viShTO a smi' ityAdinApi
AviShTasya viShNutvaM kiMcijj~jAyatE | tathApi `EtEna' iti
tRutIyAtvAt karanatvASaMkA bhavati | `tasya mE' iti vaiyadhi
karaNyamiti ca | atO bhagavannAmAni pRuthuguktvA `ahaM
viShNuh' iti `Esha tapannEvAsmi' ityuvAca, iMdraSariramEva
paSyatO viSvAmitrasya tarkamAtratO bhagavAniti kiMcijjAnata
iti j~jAyatE |
iMdranu sarvaSabdavAcyanalla :
bhAShya- na cEMdrasya prANaSabdaH sarvaSabdAbhidhEyatvaM ca vidyatE |
`ajasya nAbhAvadhyEkamarpitaM' ityuktasya padmanAbhasya hi
`yO dEvAnAM nAmadhA Eka Eva' iti sarvadEvAbhidhAnatva
muktaM | iMdrE hi iMdraSabdO a pi na muKyato vartatE |
paramaiSvaryAbhAvAt | iMdraSabdO a pi viShNAvEva vartatE |
sa hi paramESvara |
yamiMdramAhurvaruNam yamAhu-
rya mitramAhuryamu satyamAhuH | iti SrutESca |
iMdraM mitraM varuNamagnimAhu-
rathO divyaH sa suparNO garutmAn | ityAdiSrutESca |
saptArddhagarbhA bhuvanasya rEtO
viShNOstiShThaMti pradiSA vidharmaNi | ityAdinA viShNurEva
hi tatra prastutaH |
nAmAni viSvA a bhi na saMti lOkE
yadAvirAsIdanRutasya sarvaM |
nAmAni sarvANi yamAviSaMtI
tam vai viShNuM paramamudAharaMti || iti ca SrutiH||
`yO dEvAnAM nAmadhA Eka Eva' ityavadhAraNAnnAnyasya
sarvanAmatvaM | sa ca viShNOrnAnyaH | padmanAbhatvAdEva |
nArAyaNAdi nAma bEre yArigU illa :
bhAShya- SriyO vAyOrapi na nArAyaNAdinAmatvaM | `EkO
vAsudEvastatsadRuSaparau na staH' iti hi SrutiH | `EkO
nArAyaNaH, tatsamO a dhikO vA nAsti' iti ca
yEnAvRutaM KaM ca divaM mahIM ca
yEnAdityastapati tEjasA bhrAjasA ca
yamaMtaH samudrE kavayO a vayaMti
yadakSharE paramE prajAH ||
ityuktasya samudraSAyina Eva nArAyaNasya,
tadEvartaM tadu satyamAhu-
stadEva brahma paramaM kavInAM ||
iti parabrahmatvAvadhAraNAcca viShNoH paraM sadRuSaM vA
nAstyEva | atastadatrOcyata ityapi na vaktavyaM
paramAtmanige samAnaru bEre illa :
bhAShya- `parO mAtrayA tanvA vRudhAna
na tE mahitvamanvaSnuvaMti |
na tE viShNO jAyamAnO na jAtO
dEva mahimnaH paramaMtamApa ||' ityAdESca |
`nakiriMdra tvaduttarO na jyAyAM asti vRutrahan |
nakirEvA yathA tvaM |' ityAdyapi sarvanAmakatvAt tasyaiva |
`kimEkaM daivataM lOkE kiM vApyEkaM parAyaNaM'
ityAdi praSnasyApi,
paramaM yO mahattEjaH paramaM yO mahattapaH |
paramaM yO mahadbrahma paramaM yaH parAyaNaM |
pavitrANAM pavitraM yO maMgalAnAMca maMgalaM |
daivataM dEvatAnAM ca bhUtAnAM yO a vyayaH pitA |
yataH sarvANi bhUtAni bhavaMtyAdiyugAgamE |
yasmiMSca pralayaM yAMti punarEva yugakShayE |
tasya lOkapradhAnasya jagannAthasya bhUpatE |
viShNOrnAmasahasraM .........||
ityEva bhAratE parihArAcca |
lakShmIdEvi bhagavaMtana mitraLu :
bhAShya- `mE a nnaM mitraM dakShiNaM' ityuktvAcca viShNurEvEti
j~jAyatE | sa hi viShNurdakShiNAmitra uktO harivaMSEShu
dhanyAScaryAdhyAyE-
dakShiNAbhiH sahaivaitanmadadhastAjjagat sadA |
dhanyAScaryO a hamEvaikO mitraM mE dakShiNA ramA |
ityavAdIddharirbhUpA dhanyO a sItyuditO mayA |
iti nArada vacanaM | na ca bRuhatIsahasrAbhimAninIM dEvIM
vinAcEtanamAtrasya muKyamitratvaM yujyatE |
minoti trAyatE cEti mitramityabhidhIyatE |
tasmAdyO yaM vijAnAti sa mitraM tasy nAnyathA ||
iti hi bhAratE |
viShNuve bRuhatIsahasra pratipAdya :
bhAShya- ukthAyutvAcca viShNurEvAtrOkta ityavagamyatE | bRuhatI
sahasraM hyukthanAmakaM muKyataH |
mahAvrataniyuktaM yad Ruk sahasraM harEH priyaM |
tadukthamiti saMprOktaM tEnEyO viShNurEva hi |
tasmAdukthAyurityukta aiSvaryAdiMdra ucyatE |
tasmAdukthAyuriMdrEti viShNuryaj~jEShu pUjyatE |
iti gAruDE | viShNu rhyukthAyuriMdra ityucyatE | yaj~jE-
Shvanya iMdraH pRuthak cOcyatE |
yamiMdramAhurvaruNaM yamAhu-ryaM mitramAhuryamu satyamAhuH |
ityuktvA `tasmai tvA tEbhyastvA' iti bhEdavacanAcca | satya
iti vAyuH | `sadati prANaH' iti SrutEH |
sadEva satyamityuktaM satyO vAyurudAhRutaH |
sAdutvaM satyatA prOktA sAdhurvAyurhi sarvataH |
iti SabdanirNayE |
bRuhatIsahasra paThaNada phala :
bhAShya- priyadhAmna upa samIpE gamanaM nAma taddhAmaprApti
kAraNa bhagavatprasAdaprAptiH | anyathOpaSabdOvyarthaH syAt |
na ca tadaiva bhagavataH priyaM dhAma viSvAmitrENa prAptaM |
bRuhatIsahasrE prathamE sAlOkyaM pradadau hariH |
dvitIyE svapuraprAptiM tRutIyE a MtaHpurasya ca |
tathA svaviShayaM j~jAnaM viSvAmitrE dadau prabhuH ||
iti ca gAruDE |
iMdranu tAne bhagavaMtaneMdu hELikoLLuvudilla :
bhAShya- na cEMdrAdibhiraikyamatrOcyatE | `prANastathAnugamanAt'
iti ca viShNOrEva prANaSabdAbhidhEyatvamuktvA `na vaktu-
rAtmOpadESAditi cEdadhyAtma saMbaMdhabhUmA hyasmin' iti
`vaktuH' bRuhatIsahasraM SaMsiturviSvAmitrasya iMdrENa
svAtmOpadESaH kriyatE iti pakShO nirAkRutO hi bhagavatA
sUtrEShu | adhyAtmasaMbaMdhaSabdEna AvESo viShNO-
riMdrE vivakShitO bhagavatA | anyEShvapyaMtaryAmirUpENa
saMbaMdhO a styEva | asminniMdrE tu viSEShAvESastAtkAlikaH |
adhikAtmanaH paramAtmanaH saMbaMdhO a dhyAtmasaMbaMdhaH | na hi
svAtmanA svasya saMbaMdho bhavati | yadyadhyAtmamAtramatrO-
cyuta iti vivakShitaM tahyardhyAtmabhUmEtYEva syAt | saMbaMdha
SabdO vyarthaH | tasmAdiMdrAdi jIvEbhyO viShNOrbhEda
EvAtra bhagavatO vivakShitaH |
abhEda vyavahAra aMtaryAmi vivakSheyiMda :
bhAShya- `SAstradRuShTyA tUpadESO vAmadEvavat' iti, `SAstu'
raMtaryAmiNO viShNOH sarvaSarIrasthitatvAt, sarva
nAmAbhidhEyatvaM coktaM | `ahaM manurabhavaM sUryaSca'
ityAdivat | na hi manusUryAdirbhavati vAmadEvastEShAM
pakShE a pi | sarvapravRutti hInatAM hi tE mOkShaM vadaMti | atra ca
`ahaM bhUmimadadAM AryAya' ityAdinA pravRutti-
rEvOcyatE | na ca vAmadEvEna manvAdikarma kriyatE
kadApi | atItArthaScAyaM dRuSyatE `bhUmimadadAM'
ityAdinA | na hi pUrvaM vAmadEvEna tAni karmANi
kRutAni | bhagavAn viShNurhi iMdrAya bhUmimadadAt |sa
Eva ca sarvEShvaMtaryAmitvEna sthitvA nAmapravRutinimittAni
sarvakarmANi kurvan avabhodha sUriniyamanAdibhirmanu
sUryAdi sarvanAmA bhavati | yadi bhEdasya pUrvamapi
mithyAtvamaMgIkriyatE tarhi bhUmidAnAdisarvakarmaNAM
manvAditvasyApi mithyAtvAd `ahaM manurabhavaM' ityAdikaM
sarvamanarthakamEva bhavati |
paMca bEdagaLu :
bhAShya- jIvESvarabhidA caiva jIvabhEdaH parasparaM |
jaDESvarabhidA caiva jaDabhEdastathaiva ca |
jaDajivabhidA caiva satyO a yaM bhEdapaMcakaH |
na kadAcinnivartO a yaM muktau saMsAra Eva vA ||
yaa EtadanyathA brUyustE hi yAMtyadharaM tamaH |
iti bhaviShyatparvaNi |
asatyamasyamapratiShThaM tE jagadAhuranISvaraM |
ISvarO a hamahaM bhOgI siddhO a haM balavAn suKI |
EtAM dRuShTimavaShTabhya naShTAtmAnO a lpa buddhayaH |
asurIM yOnimApannA mUDhA janmani janmani |
mAmaprApyaiva kauMtEya tatO yAMtyadhamAM gatiM |
ityAdi ca |
bhagavaMtanu prapaMcasvarUpanalla :
bhAShya- na ca `prANO vA ahamasmyRuShE' ityAdAvahamasmyAdi
SabdO a smacCabdAdyarthaH | `ESha tapannEvAsmi' ityuparitanasya
vaiyarthyAt | `prANO hyESha ya ESha tapati' ityuktatvAt |
atO a hamasmItyAdi ca bhagavannAmaiva | na ca jIvESvaraikya
vacanamatra prastutaM | `tA vA EtAH sarvA RucaH sarvE
vEdAH sarvE ghOShA Ekaiva vyAhRutiH prANa Eva' iti sarva
nAmAbhidhEyatvaM bhagavata uktvA tatraiva hi pramANatvEna
`viSvAmitraM hyEtadahaH' ityAdyAKyAyikOktA | tasmAt
sarvAMtaryAmitvAt sarvaguNatvAt sarvaSaktitvAcca sarva |
nAmavattvamEva viShNOrucyatE, na tu sarvasvarUpatvaM ||
muktiyalliyU paMcabhEdavide :
bhAShya- uktaM ca bhAratE-
sraShTrutvAccaiva pAtRutvAnniyamAcca prakASanAt |
sarvamuktaM viShNOstu na tu sarvasvarUpataH | iti ||
`puruSha EvEdaM sarvaM yadbhUtaM yacca bhavyamiti puruShENai-
vEdaM sarvaM vyAptaM yadbhUtaM yacca bhAvyaM | A tRuNAd
A karIShAt sarvaM bhagavAniti mithyAdRuShTirEShA' iti ca
SrutiH | `hiraNmayO ha vA amuShmin lOkE saMbhavati
hiraNmayaH sarvEbhyO bhUtEbhyO dadRuSE ya EvaM vEda' |
`amRutO ha vA amuShmin lOkE saMbhavatyamRutaH
sarvEbhyO bhUtEbhyO dadRuSE ya EvaM vEda | `sa EtEna
praj~jEnAtmAnA a smAllOkAdutkramyAmuShmin svargE
lOkE sarvAn kAmAn AptvA a mRutaH samabhavat sama
bhavat' ityAdinA muktAnAmapi bhEdasyaivOktESca | na hi
bhEdAbhAvE `sarvEbhyO bhUtEbhyO dadRuSE' iti yujyatE |
na cAmuktaiH sarvabhUtairmuktO dRuSyatE |
bahujIvavAda EkajIvavAda eraDU samarpakavalla :
bhAShya- EkatvE tu `dadRuSE' ityEtAvatA pUryatE | `sarvEbhyO
bhUtEbhyaH' iti vyarthaM | na ca tEShAM pakShE svayamapi
svAtmAnaM paSyati | kartRukarmavirOdha | iti hi tE vadaMti |
ataH sarvaSrutivirOdha Eva jivESvaraikyAMgIkArE | na ca
kartRukarmavirOdhO nAmAstItyatra kiMcinmAnaM | Srutyanu-
bhavasiddhatvAcca svadarSanAdEH |
abhEdavAda SUnyavAdagaLu bEreyalla :
bhAShya- na ca tEShAM pakShE praj~jEna sarvaj~jEna paramAtmanA sarva
kAmAptirnAmAMgIkriyatE SarIrAdutkrAMtasya j~jAninaH |
tasmAd vEdaviruddhavAdina Eva tE a pi | na ca SUnyavAdinaH
kaScid viSEShO dRuSyatE | na hi sarvAvAcyaM sarvAj~jEyaM
SUnyaM cEti kaScid viSEShaH | kEnApi SabdEnAvAcyasya
lakShaNAyAmapi pramANaM nAsti | kShIramAdhuryAdayO a pi
tairEva SabdairucyaMtE |
`viSadaM kShIramAdhuryaM, sthiramAjyasya, tIkShNakaM |
sitasya, panasAdInAM nirhArItyabhidhIyatE |
iti | SabdanirNayE | na ca sarvaguNadOShakriyAvavini-
rmuktasyAstitvamapi kutracid dRuShTaM | ataH SUnyavAdina
Eva tE a pi ||
muktiyalliyU tAratamyavide :
bhAShya- `astItyEvOpalabdhasya tatvabhAvaH prasIdati' ityAdinA
prasAdAdi guNASca bhagavatO dRuSyaMtE | `yasya brahma ca
kShatraM cObhE bhavata OdanaH' ityAdinA karmANi ca | `tasmin
dEvAH SritAH sarvE' ityAdinA guNASca tatraivOktAH |
`akShaNvaMtaH karNavaMtaH saKAyO
manOjavEShvasamA babhUvuH |
AdaghnAsa upakakShAsa u tvE
hradA iva snAtvA u tvE dadRuSrE |
iti muktAnApi tAratamyaM cOktaM |
SrutvA viShNuM karNaphalaM prAptatvAt karNasaMyutAH |
akShaNvaMtO darSanAcca viShNOrmuktAstu yE gaNAH |
tAratamyaM ca tEShAM hi srutAvuditamaMjasA |
kShIrasAgaradaghnAstu kEcit tiShTaMti muktigAH |
upasthitA brahmavanaM kEcid aSvatthamaMDalaM |
airE hradE kEcidapi, dEvA Eva sadA hariM |
nAgabhOgaSayaM muktA dadRuSrE a dhikamOdinaH |
sAgarAdisthitA viShNuM paSyaMti kvacidEva hi ||
iti brahmasArE ||
vEdamaMtragaLalli muktalOka :
bhAShya- yatra brahmA pavamAnacCaMdasyAM vAcaM vadan |
grAvNA sOmE mahIyatE
sOmanAnaMdaM janayanniMdrAyEMdO pari srava ||
yatra jyOtirajasraM yasmin lOkE svarhitaM |
tasmin mAM dhEhi pavamAnAmRutE
lOkE akShita iMdrAyEMdO pari srava ||
yatra rAjA vaivasvatO yatrAvarOdhanaM divaH |
yatrAmUryahvatIrApa-
statra mAmamRutaM kRudhIMdrAyEMdO pari srava ||
yatrAnukAmaM caraNaM trinAkE tridivE divaH |
lOkA yatra jyOtiShmaMta-
statra mAmamRutaM kRudhIMdrAyEMdO pari srava ||
yatra tat paramaM padaM viShNOrlOkE mahIyatE |
dEvaiH sukRutakarmabhi-
statra mAmamRutaM kRudhIMdrAyEMdO pari srava ||
yatrAnaMdASca mOdASca mudaH pramuda AsatE |
kAmasya yatrAptAH kAmA-
statra mAmamRutaM kRudhIMdrAyEMdO pari srava ||
viShNulOkadalli dEvategaLu :
bhAShya- ityAdinA brahmasUrya yamAdInAM sarvadEvAnAM
divO dEvyA avarOdhabhUtAnAM sarvadEvInAM gaMgAdya-
bdEvatAnAM ca vEdavyAKyAnaM sOmayAgAdikaM kAma
caraNaM ca muktAnAM bhEdEnAvasthitAnAmucyatE | muktA-
ScAtrOcyaMta iti pratIyatE, `amRutaM kRudhI' ti vacanAt ||
amuktAnAM svE svE lOkE a vasthAnaM hi tEShAM | muktAnAM
hi viShNulOkE a vasthAnaM dEvAnAM |
Sruti sUtragaLalli muktabhEda :
bhAShya- `muktaH pratij~jAnAt' `saMkalpAdEva ca tacCrutEH'
`jagadvyApAra varjyaM' `bhOgamAtra sAmyaliMgAcca' `anA-
vRuttiH SabdAd anAvRuttiH SabdAd' ityAdi sUtrEbhyaSca
muktAnAM viShNOrbhEdO bhOgAdikaM ca sarvaM pratI-
yatE | `grAvNA sOmE mahIyatE' iti brahmaNO a nya
muktaiH pUjyatvaM ca pratIyatE ||
Srutige sUtrAnusArave artha hELabEku :
bhAShya- na ca sUtrEShu niScitArthasyaupacArikatvaM vaktuM yujyatE |
nirNAyakatvAt tEShAM | atiprasaMgaSca upacArAdikalpanE |
`brahmasUtrapadaiScaiva hEtumadbirviniScitaiH' iti niScitAni
brahmasUtrANi |
bahunAtra kimuktEna yAvacCvEtaM na gacCati |
yOgI tAvanna muktaH syAd ESha SAstrasya nirNayaH ||
ityAditya purANE |
muktiyalli sahabhOga :
bhAShya- na ca nirNAyakAni bhagavadvAkyAnyapahAya mAnuSha
vAkyairEva tEShAmupacAratvAdi kalpyaM | na ca bhOgarahitA
muktirnAmAnyAstItyatra kiMcinmAnaM |
bhuMjatE puruShaM prApya yathA dEvagrahAdayaH |
tathA muktAvuttamAyAM viShNumAviSya bhuMjatE |
viShNOrvaSASca tE sarvE sarvadA duHKavarjitAH |
na tu viShNuguNAn sarvE bhuMjatE tE kadAcana |
bAhyabhOgAn bhuMjatE ca tAratamyEna kAMScana |
viShNOrdEhAd bahiScApi nirgacCaMti yathEShTataH ||
ityAdi skAMdE |
idaM j~jAnamupASritya mama sAdharmyamAgatAH |
sargEpi nOpajAyaMtE pralayE na vyathaMti ca ||
iti bhagavadvacanaM | tasmAnmuktairapIjyamAnaH sarvasmAd
bhinnaH sarvOttamaH sarvanAmA sarvaSaktiH sarvaguNa
saMpUrNO nArAyaNaH sarvavEdAdiShUcyata iti siddhaM ||
bRuhatIsahasrada abhimAni hAgU pratipAdya dEvategaLu :
upaniShat- tad vA idaM bRuhatIsahasraM saMpannaM | tasya
yAni vyaMjAni tacCarIraM | yO ghOShaH sa AtmA | ya UShmANaH sa prANaH Etaddha sma vai tad vidvAn vasiShThO
vasiShThO babhUva | tata EtannAmadhEyaM lEbhE | Etadu
haivEMdrO viSvAmitrAya prOvAca | Etadu haivEMdrO
bharadvAjAya prOvAca | tasmAt sa tEna baMdhunA
yaj~jEShu hUyatE |
bRuhatIsahasrOpAsaneyiMda nUru varSha haridhyAnaphala :
upanShat- tad vA idaM bRuhatIsahasraM saMpannaM | tasya vA
Etasya bRuhatIsahasrasya saMpannasya ShaT triMSataM akSharANAM
sahasrANi bhavaMti | tAvaMti SatasaMvatsarasyAhnAM sahasrANi
bhavaMti| vyaMjanairEva rAtrIrApnuvaMti | svarairahAni | tad
vA idaM bRuhatIsahasraM saMpannaM |
bRuhatIsahasrOpAsaneyiMda brahmaprApti :
upaniShat- tasya vA Etasya bRuhatIsahasrasya saMpannasya parastAt
praj~jAmayo dEvatAmayO brahmamayO a mRutamayaH
saMbhUya dEvatA apyEti, ya EvaM vEda | tad yO a haM
sO a sau | yO a sau sO a haM | taduktamRuShiNA `sUrya AtmA
jagatastasthuShaSca' iti | Etadu haivOpEkShEtOpEkShEta ||4||
|| iti mahaitarEyOpaniShatsu dvitIyAraNyakE ddvitIyO a dhyAyaH ||
bhAShya- yAvatIbhiH RugbhiH SaMsitAbhiH ShaT triMSat sahasrANi akSha-
rANi bhavaMti yasmAt kasmAdapi CaMdasaH tAvatyaH SaMsanIyAH |
tadA saMpAditaM bRuhatIsahasraM bhavati | tatra yA vyaMjanAbhi-
mAnidEvatA saiva sarvaprANinAM SarIrAbhimAnidEvatA
svAyaMbhuvO manuH | ghOShAbhimAnidEvatA sarva
jIvAbhimAnI brahmA | UShmAbhimAnI vAyuH |
iMdranu bRuhatIsahasrOpAsaka :
bhAShya- vyaMjanAnAM SarIrasya cAbhimAnI manuHsmRutaH |
ghOShANAM sarvajIvAnAM abhimAnI caturmuKaH |
UShmAbhimAnI vAyuSca, pratipAdyO janArdanaH |
EtEShAmadhipaM viShNuM bRuhatyukthasya dEvatAM |
upAsyaiva vasiShThO a bhUd vasiShThaH, Sakra Eva ca |
EtAM vidyAM kauSikAya bharadvAjAya cAdadAt |
Etad vidyAbalEnaiva vidyAdhISEna baMdhunA |
yaj~jEShvAhUyatE nityaM iMdrO viShNuprasAdataH |
bRuhatIsahasradalli eppatteraDu sAvira bhagavadrUpagaLu :
bhAShya- ShaT triMSad rUpavAn viShNurvyaMjanEShu ca saMsthitaH |
tAnyEva viShNurUpANi rAtrINAmadhidaivatAH |
EkaikaM ca sahasraM tad vyaMjanEShu ca rAtriShu |
rUpaM viShNOH sthitaM vyUhya ShaT triMSatisahasradhA |
ShaT triMSatisahasrANi svaragAni harErapi |
tAnyEvAhnAM daivatAni rUpANi paramAtmanaH |
dvAsaptatisahasrANi rUpANyEvaM ramApatEH |
SatAbdAnAmahOrAtradaivatAnyuttamAni ca |
bRuhatIsahasravarNAnAmapi dhyAtvA a KilAnyapi |
SatavarSha haridhyAna phalamApnOti puruShaH ||
bRuhatisahasrOpAsaneyiMda dEvalOkaprApti :
bhAShya- EvaM j~jAtvaiva saMpAdya bRuhatInAM sahasrakaM |
j~jAnAnnArAyaNasyaiva prakRuShTaj~jAnasaMtatEH |
sa Eva mE mayO viShNuH prakRuShTaj~jAnarUpakaH |
prAdhAnyaM mayaSabdO a yaM vakti viShNOH sadaiva hi
pradhAnO a sya hariryasmAt praj~jArUpO a dhidEvatA |
brahmAmRutaM ca tEnAyaM brahmAdimaya ucyatE |
sarvOttamasvarUpatvAd viShNuruktaH sa dEvatA |
brahmapurNaguNatvAcca, nityatvAd amRutaM tathA |
EtAdRuSaM tu yO viShNuM pradhAnaM vEtti sarvadA |
praj~jAdibhirguNaiH svasmAt parEbhyaSca sadAdhikaM |
praj~jAdEvabrahmAmRutamayaH sa parikIrtitaH |
praj~jAdimaya EvaM sa bhUtvA dEvAn kramENa ca |
Eti mArutaparyaMtAn, mArutEna ca kESavaM |
saMpAdanAcca vidyAyA asyAH parata Eva ca |
bRuhatIsahasra- SarIranADi- hagalu rAtrigaLalli bhagavaMta :
bhAShya- dvAsaptatisahasrANi rUpANi hi ramApatEH |
bRuhatIsahasra saMsthAni svaravyaMjana bhEdataH |
tAnyEva puruShasthAni yasmAt puruShasaMsthitaM |
bRuhatisahasraM tacCaMsyaM vyajyatE na hyRutE naraM |
dvAsaptatisahasrANi tAnyEvAhurniSAsu ca |
viShNurUpANi sUryE a pi tvahOrAtraM hi sUryagaM |
tasmAd yO a yamahaMnAmA sadA a hEyatva hEtutaH |
sa EvAsau sUryasaMsthaH sAkShAnnArAyaNaH prabhuH |
yO a sau sUryagatO viShNuHso a hEyO bhAskarAdibhiH |
EvaM manuShyajIvEShu sUryAdiShu ca saMsthitaH |
Eka Eva parO viShNuriti jIvasamIpagaM |
IkShEnnArAyaNaM dEvaM sarvajIvESvarESvaraM ||
ityaitarEya saMhitAyAM |
`praj~jAmaya' muMtAdavu bhagavaMtana nAmagaLu :
bhAShya- `saMpannasya parastAdEva' anaMtaramEva | na punaH karmAMta-
rENa SarIrAraMbha EvaMvidO bhavati | praj~jAmayO dEvatA
maya ityAdi pRuthak pRuthak mayaSabdO a niruddhAdi
caturmUrtInAmapi parasparasAmyEna sarvajIvEbhya AdhikyaM
j~jAtavyamiti darSayituM |
aMtaryAmi svarUpENa j~jApayannaniruddhakaH |
praj~jEtyuktO, dYOtanAcca pradyumnO devatOditaH |
amaM karOti yacCAstraM RutaM svasmin punaHpunaH |
saMkarShaNO a mRutaM tasmAd, vAsudEvastu bRuMhaNAt |
jIvAnAM muktidAnEna brahmEti kathitaH prabhuH |
EvamEkO a pi bhagavAMScaturdhA samudIritaH |
ityAdi cAturAtmyE ||
bRuhatIsahasrOpAsane viShNusarvOttamatvaj~jAnakAraNa :
bhAShya- `saMbhUya' ityatra `saM' ityupasargAt bRuhatIsahasra
saMpAdanAnaMtaraM bhagavadAdhikyaM punarAdhikyEna j~jAyata
ityuktaM bhavati |
bhagavadAdikyaM adhikaM j~jAtvA dEvatA `apyEti' kamENa
prApnOti |
dvAsaptatisahasrANAM rUpANAM paryupAsanAt |
adhikyaM j~jAyatE viShNOrnitarAM hi punaH punaH |
prApnOti dEvatAScaiva kESavAMtAH kramENa tu |
yOgyA asyASca vidyAyA dEvA RuShaya Eva ca |
ityAdi sattatvE |
`ahaM' nAmakanu bhagavaMta :
bhAShya- bRuhatIsahasra sthitAni viShNurUpANi puruShE sthitAni puruShai
rahEyatvAd `ahaM' nAmakAni yAni, tAnyEva sUryE
sthitAni | yAnyEva sUryE sthitAni, tAnyEva sUryAdibhi
rahEyatvAd `ahaM' nAmakAni | `EtadEva' uktaM
nArAyaNAKyaM paraM brahmaiva sarvadA `upa' samIpE
IkShEta |
upasarga nirarthakavalla :
bhAShya- nAtra jIvESvarAbhEdO vivakShitaH | `upa samIpE' `IkShE-
tE' ti samIpE darSanavacanAt | na ca nirarthakatvaM upasarga-
syAMgIkartuM yuktaM | na hyArShEShu vEdAdiShu vyAkaraNa
niruktAdiShu ca upasargANAM vaiyarthyamaMgIkRutaM kutra
cit | uktaM ca bhagavatA vyAsEna-
`nAnarthakaH svarO vApi varNO vA kutracid bhavEt |
padaM vAkyaM kutaSca, syAnnAlpArthamapi kutracit ||
uccArAdyarthamapi vA nAsti kiMcit svarAdhikaM |
mahArthamEva sarvaM hi vEdE vA vaidikE a pi vA ||
iti sukaraM ca sarvapadAnAmanarthakatvakalpanaM | yaiSca
vAkyairarthavatvaM pratIyatE tEShAmapi anarthakatvamEva
syAd, viSEShAbhAvAt | na ca mAnuShavAkyEna vEda
padAnAmAnarthakyaM kalpyaM |
muKya abhEdavu anEkavidhavAgiruvudilla :
bhAShya- jIvESvaraikyAMgIkArE `yO a ha SO a sau' ityEva
pUryatE | punaH `yO a sau sO a haM' iti vyarthaM | na
hyasya tEnaikyE tasyAnEna bhEdaSaMkA bhavati | asya tasyEti
bhEdAMgIkArE nAbhEdO muKyaH kiMtu tadadhInatvamEvA-
nyasya bhavati,snEhaviSEShO vA, caitrO maitrO, maitraScaitra
itivat | tatra hyubhayasnEhApEkShayA punarvacanaM yujyatE |
abhyAsatvE hyEkaprakArENa prayogo dRuShTaH | atra hi
prayOgadvaividhyaM dRuSyatE |
EkaprakArA bahuSO vAgabhyAsa itIritaH |
arthAMtarArthA dvividhA prayuktEti hi nirNayaH |
iti gAruDE |
ahaMSabda prayOga jIvaparavalla :
bhAShya- ahaMSabdasyAhEyatvArthakatvAMgIkArE narAhEyatvaM
surAhEyatvaM cOcyatE iti na vaiyarthaM | `aH itibrahma,
tatrAgatamahamiti' `na vA ahamimaM vijAnAti' `tasyOpa-
niShadahaM' ityAdau viShNOrEvAhEyatvEnAhaMnAmakatva
prasiddhEH | ahaMSabdasya asmacCabdArthakatvE `ahamimaM
vijAnAti' iti na yujyatE | `tasya bhUriti SiraH | bhuva iti
bAhU |' ityAdinA akShisaMsthitO bhagavAnEva hyahaMSabdO_ditaH | na hi jIvasya akShiNi pRuthak SirO bAhvAdikaM vidyatE|
hRudi sthitamEva hi tasya svarUpaM | jAgaritE a pyakShyAdiShu
viSEShasannihitaM bhavati dIpaprakASavat |
jIvanu hRudayadalliddu SarIravannella prakASisuvanu :
bhAShya- `avasthitivaiSEShyAditicEnnAbhyupagamAddhRudihi'
`guNAdvA a a lOkavat' iti ca sUtrAt |
bhAShya- `AdityE hiraNmayaH puruShaH' `tasya yathA kapyAsaM puMDa-
rIkamEvamakShiNI' ityAdi sUryE sthitasya viShNO rUpa
muktvA akShisthitasyApi `tasyaitasya tadEva rUpaM' iti kathanAcca |
`sa ESha yE caitasmAd arvAMcO lOkAstEShAM cEShTE'
ityAdi lOkAdhipatyakathanAcca | na hi kaScid bhikShukaH
pAtAlAdyadhipatirityatra kiMcinmAnaM |
sUryAMtargatanu jIvanigiMta bhinna :
bhAShya- tasmAd bhagavAnEva ahEyatvAd ahaMnAmA |
`cakShurmitrasya varuNasyAgnEH' `jagatastusthuShaScAtmA' ityAdinA
jIvEbhyO bhEdadarSanAcca |
yaccApnOti yadAdattE yaccAtti viShayAniha |
yaccAsya saMtatO bhAvastasmAdAtmEti bhaNyatE ||
iti bhAratE |
upAsakanige dEvategaLalli layavilla :
bhAShya- `dEvatA apyEti' prApnOtItyEva cArthaH | layaScEd
`dEvatAsu apyEti' iti syAt | na ca vinASaH puruShArthaH |
`mayaT' Sabdasya bhagavat prAdhAnyArthatvAnaMgIkArE
`saMbhUya dEvatA apyEti' ityEtat lyap na yujyatE | upA-
sanAyAstu `saMpannasya parastAd' ityuktatvAt pUrvamEva
siddhiH |
abhEdOpAsane anarthakara :
bhAShya- sarvasmAd bhinnamISESaM jIvAbhEdEna yaH smarEt |
sa yAtyaMdhaM tamO ghOraM nityAtiSaya duHKadaM |
sarvOttamaM tu yO viShNuM bhinnaM jAnAti sarvataH ||
nityAnaMdamasau yAti vAsudEva prasAdataH |
ityaitarEya saMhitAyAM |
ataH sarvavyatiriktaH sarvOttamaH sarvaguNasaMpUrNO
nArAyaNa iti siddhaM |
sarvapramANasiddhatvaM vaktumAdhyAyamUlataH |
adhyAyAMtE dviruktiH syAt pUrvoktasyAvadhAraNE ||
iti SabdanirNayE |
||iti SrImadAnaMdatIrthabhagavatpAdAchArya viracitE
SrImanmahaitarEyOpaniShadbhAShyE
dvitIyAraNyakE dvitIyO a dhyAyaH ||
||dvitIyAraNyakE tRutIyO a dhyAyaH||
bRuhatIsahasradalli paMcarUpi bhagavaMtana upAsane :
upaniShat- hariHOM || yO ha vA AtmAnaM paMcavidhamukthaM
vEda, yasmAddhIdaM sarvamuttiShThati, sa saMprativit ||
bhAShya- OM || yO a sau nArAyaNO dEvaH paramAtmA sanAtanaH
nityAtataguNatvAt sa AtmEtyuktaH sadA Srutau |
nArAyaNAdirUpENa paMcadhA a vasthitaH sadA |
sarvasyOtthApakatvAt sa ukthamityabhidhIyatE |
bRuhatIsahasrarUpE ca sa ukthE paMcadhA sthitaH |
paMcabhEdaM hi tacCastraM tRucASItitrayaM ca yat |
pUrvAparaM tRucASItyA iti paMcAtmakaM hi tat |
bhAShya- prathamE paMcakAd bhAgE sthitO nArAyaNaH svayaM |
Ruk trayASItikE pUrvE gAyatrIcCaMda AtmakE |
vAsudEvaH sthitO nityaM RugaSItitrayE tathA |
dvitIyE bRuhatIcCaMdasyasau saMkarShaNaH sthitaH |
yasyAvESabalEnaiva jIvaH saMkarShaNO a paraH |
pRuthivIM bibharti satataM tatprasAdAttavaibhavaH |
tRutIyAyAM tRucASItyAM uShNik CaMdasi kESavaH |
pradyumnarUpI satataM sthitO yasyaiva sannidhEH |
kAmaH pradyumnanAmAbhUt tatprasAdAttavaibhavaH |
ukthasyaivAMtyabhAgE tu sO a niruddhO hariH sthitaH
kAmaputrO a niruddhAKyAM yadAvESEna labdhavAn |
EvaM paMcAtmakaM viShNuM bRuhatyukthasya dEvatAM |
yO vEda samyag vEttA saH ..........||
paMcabhUtagaLalli paMcarUpi hariya upAsane :
upaniShat- pRuthivI vAyurAkASa ApO jyOtIMShItyESha vA
AtmOkthaM paMcavidhaM | EtasmAddhIdaM sarvamuttiShThati | Eta-
mEvApyEti | ayanaM ha vai samAnAnAM bhavati ya EvaM
vEda |
bhAShya- ..............tAni rUpANi vai harEH
sthitAni paMcabhUtEShu pRuthivyAdyabhidhAni ca |
tadAvESAt pRuthivyAdi nAma bhUtEShu paMcasu |
pRuthutvAt pRuthuvInAmA bhUmau nArAyaNaH sthitaH |
balaj~jAnasvarUpatvAd vAyunAmA sa Eva ca |
vAyau saMkarShaNO nityaM sthita, AkASanAmakaH |
vyAptatvAd vAsudEvastu sadA a a kASE sthitaH prabhuH |
aniruddhastathaivApsu bahurUpO vyavasthitaH |
am nAmA pAlanAnnityaM, pradyumnO jyOtiShi sthitaH |
jyOtirnAmA dyOtanAcca bahurUpaH pRuthak pRuthak |
paMcarUpa dhAraNe hariya lIle :
bhAShya- yadyapyasya harEH sarvarUpANyapyaKilairguNaiH |
pUrNAnyathApi caikaikarUpEShu sa pRuthagguNaiH |
vyavahArAn pRuthag dEvaH karOtIva hi lIlayA |
tasmAt pRuthagivAsyEti nAma viShNOH parAtmanaH |
sarvatra sarvanAmnO a pi vyavahArArthamIryatE |
paMcarUpOpAsaneya phala :
bhAShya- EtasmAddhi harErnityaM jagaduttiShThati prabhOH |
muktau layE ca taM yAti sa ca sarvASrayaH prabhuH |
ya EvaM vEtti taM viShNuM upAstE cAparOkShataH |
sa muktaH samajAtInAmASrayaSca bhaviShyati |
svajAtInAmuttamatvapadayOgyA hi yE surAH |
brahmEMdrAdyAstE hi yOgyAH sAkShAd asminnupAsanE |
anyEShAM j~jAnamAtrENa yOgyamAdhikyamApyatE |
annabhOjanadalli paMcarUpOpAsane :
upaniShat- tasmin yO a annaM cAnnAdaM ca vEdA hAsminna-
nnAdO jAyatE | bhavatyasyAnnaM | ApaSca pRuthivI cAnnaM |
EtanmayAni hyannAni bhavaMti | jyOtiSca vAyuScAnnAdaM |
EtAbhyAM hIdaM sarvaM annamatti | AvapanamAkASaH | AkASE
hIdaM sarvaM samOpyatE | AvapanaM ha vai samAnAnAM bhavati
ya EvaM vEda |
bhAShya- saMkarShaNaSca pradyumnastatra bhOktRuShu saMsthitau |
bhOktRuSaktipradau nityaM bhOktArau ca viSEShataH |
nArAyaNAniruddhau tau bhOgyavastuShu saMsthitau |
tarpakau sarvalOkAnAM tasmAd bhOgyau na carvyataH |
avakASapradO nityaM vAsudEvO nabhaH sthitaH |
EvaM paMcAtmakaM viShNuM ya upAstE sadaiva tu |
avakASapradaH sO a pi svajAtInAM bhaviShyati |
bhOktA cApyAyakaScaiva tasya viShNOH prasAdataH |
brahmEMdrAdyAH svajAtISapadayOgyA amuShya ca |
yOgyA upAsanasya syustadanyE j~jAnamAtrakE |
sthAvaragaLu jaMgamagaLige mattu prANigaLu manuShyarige anna :
upaniShat- tasmin yO a nnaM cAnnAdaM ca vEdA hAsminnannAdO
jAyatE | bhavatyasyAnnaM | OShadhivanaspatayO a nnaM | prANa-
bhRutO a nnAdaM | OShadhivanaspatIn hi prANabhRutO a daMti |
tEShAM ya ubhayatOdaMtAH puruShasyAnuvidhAM
vihitAstE a nnAdAH | annamitarE paSavaH | tasmAt ta itarAn
paSUn adhIva caraMti | adhIva hyannE a nnAdO bhavati | adhIva
ha samAnAnAM jAyatE ya EvaM vEda ||1||
bhAShya- saMkarShaNaSca pradyumnO jaMgamEShu vyavasthitau |
nArAyaNAniruddhau tu sthAvarAMtargatau prabhU |
tatrApyAkASagO nityaM vAsudEvO niraMjanaH |
prANAnAM bharaNAnnityaM prANabhRunnAma taddharEH |
na hyanyaH prANAbhartAsti tamRutE puruShOttamaM |
OShaNAcca nidhAnAcca sa EvauShadhinAmakaH |
vananIyapatitvAcca sa Eva hi vanaspatiH |
annE sthitvA tRuptidatvaM tasyAdyatvamapIShyatE |
bhAShya- puruShasya harEryE tu sadA a a kArENa saMsthitAH |
dEvagaMdharvamartyAdyAstEShu saMkarShaNO hariH |
pradyumnaSca sthitO nityaM puruShAkRutirEva tu |
tau bhOktArau ca bhOgyAnAM bhOjakAvaKilasya ca |
nArAyaNAniruddhau tu tathAnyapaSuShu sthitau |
vRuShabhASvAdirUpENa tRuptidAvaKilasya ca |
vAhanOpAnahAdInAmArODhArO narAdayaH |
yataH saMkarShaNaScaiva pradyumnastEShu saMsthitau |
tatastayOrhi saMcAra uparIva bhaviShyati |
AkASagO vAsudEvaH paMcamO a trApyupAsyatE |
vAhanAdiyutO muktau bhavEdEtadupAsakaH |
ityaitarEya saMhitAyAM |
I anna annAda prakaraNa bhagavatpara :
bhAShya- AtmaSabDAcca na bhUtamAtramatrOcyatE | na ca muKyArthaM
parityajya upacArArthO a MgIkartavyO virOdhAbhAvE |
sarva nAmavatvaM ca bhagavataH SrutyaivyOpapAditaM pUrvatra |
vapa nirOmakaraNAvakASapradAnabIjavardhanEShviti dhAtuH |
anna annadOpAsaneya phala parakIyarige tiLidilla :
bhAShya- tasmin paMcakE yO a nnamannAdaM ca vEda sO asmin svajAtiyUthE viSEShENAnnAda A jAyatE ha, `tasmin
vEda' asmin A jAyatE' iti pRuthak pRuthak punaH punaH
viSEShaNAt | upAsakasya svajAti sannidhAnAcca svajAtAviti
j~jAyatE |
bhAShya- kShIrAbdhiSayanaM viShNO rUpaM yat puruShAbhidhaM |
saMkarShaNaSca pradyumna stadAkArau nRuShu sthitau |
nArAyaNAniruddhau tu paSvAkArau paSusthitau |
iti sattatvE | guNavaiSEShyAbhAvEna vAhanAdiShu caraNa
mAtrAd `adhIva caraMti' ityAdAvivaSabdaH |
tAratamyAnusAri bhagavatsannidhAna :
upaniShat- tasya ya AtmAnamAvistarAM vEda | aSnutE hAvi-
rbhUya OShadhivanaspatayO, yacca kiMca prANabhRut | sa
AtmAnamAvistarAM vEda | OShadhivanaspatiShu hi rasO dRuSyatE |
cittaM prANabhRutsu tvEvAvistarAmAtmA | tEShu
hi rasO a pi dRuSyatE | na cittamitarEShu | puruShE tvEvAvistarA
mAtmA | sa hi praj~jAnEna saMpannatamaH | vij~jAtaM vadati,
vij~jAtaM paSyati, vEda SvastanaM | vEda lokAlOkau |
martyEnAmRutamIpsati | EvaM saMpannaH | athEtarEShAM
paSUnAM aSanApipAsE EvAbhivij~jAnaM | na vij~jAtaM vadaMti,
na vij~jAtaM paSyaMti, na viduH SvastanaM, na lOkAlOkau | ta
EtAvaMtO bhavaMti | yathApraj~jaM hi saMbhavAH ||2||
bhagavatsannidhAnadalli tAratamya :
bhAShya- AvirbhAvaM tAratamyAd yO vEda paramAtmanaH |
sa tasyaiva viSEShENa prItiyOgAd bhaviShyati |
sthAvaraM jaMgamaM caiva bhUyastvEnASnutE hariH |
avirbhUtastEShu sadA, samyak svAtmAnamEva ca |
tAratamyAt sannihitaM sarvabhUtEShu kESavaH |
vEttyEka Eva, viShNOryad viSEShAvESanaM sadA |
jaMgamEShu ca vRukShEShu naiva tAdRuk SilAdiShu |
tasmAd vRukShAdiShu rasaScittaM calanavatsu ca |
dRuSyatE na SilAdyEShu sannidhirna hi tAdRuSI |
sannihita bhagavadrUpagaLalli tAratamyavilla :
bhAShya- SilAdyEShu sthitO viShNurbhAradArDhyAdi kAraNaM |
naiva cittAdikasyAtO vRukShAdyA uttamAstataH |
viSEShO a yaM padArthAnAM, na tu viShNOH kathaMcana |
yatra viShNurguNAdhikyaM darSayEd vastu tad varaM |
guNapUrNO hi sarvatra svayaM viShNuH sanAtanaH |
vRukShEbhyO a pyadhikaM viShNurjaMgamEShu prakASitaH |
tEbhyO a pi puruShE viShNurguNAdhikya prakASakaH |
itydi ca |
bhAShya- ya `AtmAnaM' paramAtmAnaM `avistarAM' AvirbhAva
tAratamyEna vEda sa `tasya' viShNOrEva | sarvEShAM tadIya-
tvE a pi priyatvAt tadIyatvaviSEShaNaM | OShadhivanaspatayO
yacca kiMca prANabhRut tat sarvaM SilAdibhyO bhUyastvEna
tEShvAvirbhUtO a SnutE bhagavAn | sa Eva ca nArAyaNaH
samyak svAtmAnaM AvistArAM vEda | `ana cEShTAyAM' iti
dhAtOScEShTAvattvamEva prANabhRuttvaM paSvAdInAM |
j~jAnAnusArENa hyutpattayaH saMbhavAH ||
aiSvarya baMdAga bhagavaMtanannu mareyalAgadu :
upaniShat- sa ESha puruShaH samudraH sarvaM lOkamati yaddha
kiMcASnutE a tyEnaM manyatE | yadyaMtarikShalOkamaSnutE a -
tyEnaM manyatE | yadyamuM lOkamaSnuvIta, atyEvainaM
manyEta |
bhAShya- yO a smin puruShE paSvAdibhya AdhikyEna sannihitO bhaga
vAn ESha puruShaH samudraH samudriktO a nyEbhyaH | sa
jIvO yadyapi bhagavatprasAdAt sarvalOkAdhipO bhavati |
sarva lOkAnatItya yatkiMcidalaukikaM mOkShAKyamapyaSnutE |
tathApi taM `EnaM' AtmaSabdEna prastutaM viShNuM `atyEva
manyatE' adhikamEva manyatE svAtmanaH sarvasmAcca |
muktO a pi na tEna sAmyaM tadbhAvaM vA manyatE | `kRuShNO
muktairijyatE vItamOhaiH' `muktAnAM paramA gatiH'
`amRutasyaiSha sEtuH' ityAdi vAkyAcca |
iMdranige iMdrapadavi priyavalla :
bhAShya- pRuthivIlOkAdhipatyE a pi viShNOrAdhikyaM satpuruShO
manyata iti pratyakShasiddhatvAnna pRuthaguktaM | atiSabdAt `yaddha
kiMca' iti prathamOktO mOkSha iti siddhaM | aMtarikSha
prAptEralpatvAt, mOkShE svataH siddhatvAcca `atimanyatE' iti
siddhavacanamEva kRutaM | svargAdiprAptEradhikaiSvaryAt
`bhagavatsamO a haM, bhagavatsvarUpa iti vA maMtuM prApti-
rastIti `atyEvainaM manyEta' iti sAvadhAraNa vidhiH |
dEvategaLu innU saMpattu bEkeMdu bayasuvudilla :
bhAShya- na ca manyata iti kAmamAtraM | `manu avabhOdhanE' iti
dhAtOH na hyavabhodha Eva kAmaH | anyathA rAjyaM
jAnannapi rAjyakAma iti syAt | na ca `manyatE' `manyEta'
iti dvividhaH prayOgastasmin pakShE yujyatE | na ca sarva
lOkamatItyASnatO muktasya mukteranyatra kAmOvidyatE |
sarvalOkAdhikaM ca muktiM vinA nAnyat | tasmAnmuktai-
ramuktairapi bhagavAn sarvOttamatvEna ciMtya iti siddhaM |
SarIradalli paMcarUpI hariya sannidhAna :
upaniShat- sa ESha puruShaH paMcavidhaH | tasya yaduShNaM tajjyOtiH |
yAni KAni sa AkASaH | atha yallOhitaM SlEShmA rEtastA
ApaH | yacCarIraM sA pRuthivI | yaH prANaH sa vAyuH |
sa ESha vAyuH paMcavidhaH , prANO a pAnO vyAna udAnaH
samAnaH | tA EtA dEvatAH prANApAnayOrEva niviShTAH,
cakShuH SrOtraM manO vAgiti | prANasya hyanvapAyaM EtA
api yaMti |
bhAShya- puruShastha paMcabhUtEShu paMcarUpO hariH sthitaH |
pradyumnAdi svarUpENa jyOtirAdau pRuthak pRuthak |
sa Eva ca punarvAyau paMcadhAvasthitaH prabhuH |
prANAdirUpE vasati hyaniruddhAdi rUpavAn |
aniruddhaSca pradyumnastathA saMkarShaNaH prabhuH |
vAsudEvO nArAyaNaH paMcarUpa iti kramAt |
paMcarUpO a pi bhagavAn yasmAd vAyau viSEShataH |
sthitastEna ca KAdibhyO vAyurEva viSiShyatE |
ata Eva pRuthivyAdisvarUpA manaAdayaH |
dEvAH prANASritA nityaM gacCaMti prANamanvapi |
bhAShya- pRuthivImayaM manastatra SEShavIMdraSivEMdrakAH |
kAmAniruddhau dEvagururmanOdEvAH sacaMdrakAH |
SrOtramAkASarUpaM ca mitradharmajalAdhipAH | kubEraSca diSAM dEvAH SrOtradEvA iti SrutAH |
jyOtIrUpaM tathA cakShuScakShurdEvO raviH smRutaH |
kiMcittrEjOyutA vAkca viSEShENa tvabAtmikA |
upacIyatE tataH sA a dbhistadabhAvE ca SuShyati |
tRuShitasya hi vAgEva pUrvaM maMdA pravartatE |
vAgdEvatE tatO vahnirumA cApi prakIrtatE |
cakShuSTvamagnEH SrOtratvaM caMdrasyApi sahOcyatE |
svAhAyA api vAktvaMca parjanyasya manaHsthitiH |
dvitIyamEtadAsthAnaM SrutivAkyapramANataH |
SEShavIMdraSivAdInAM mana AdisvarUpiNAM |
ASrayO vAyurEvaikastasya nArAyaNaH svayaM |
yaj~jadalli paMcarUpi hariya sannidhAna :
upaniShat: sa ESha vAcaScittasyOttarOttarikramO yadyaj~jaH |
sa ESha yaj~jaH paMcavidhaH, agnihOtraM, darSapUrNamAsau,
cAturmAsyAni, paSuH, sOmaH | sa ESha yaj~jAnAM
saMpannatamO yat sOmaH | Etasmin hyEtAH paMcavidhA
adhigamyaMtE, yat prAk savanEbhyaH saikA vidhA trINi
savanAni, yad UrdhvaM sA paMcamI ||3||
bhAShya- tasmAd vAyuvaSAnAM hi vAkcittAdisvarUpiNAM |
dEvAnAM kramavRuttibhyO jAtE yaj~jE a pi kESavaH |
agnihOtrAdikE nityaM aniruddhAdirUpakaH |
paMcadhAvasthitaH sOmE paMcarUpO vyavasthitaH |
savanatrayAt pUrvakE ca savanatritayE parE |
aniruddhAdirUpENa kramENaiva vyavasthitaH |
tamEtaM paramaM viShNuM muktO a pyatyEva manyatE |
adhikaM hyEva tasmAt taM manyEtAnyO a pi sarvadA |
ityAdi ca | paMcarUpa bhagavaddhyAnArthamEva caitat paMca-
vidhatvaM sarvatrOktaM ||
stOma sAma citi CaMdassu SastragaLalli paMcarUpOpAsane :
upaniShat- yO ha vai yaj~jE yaj~jaM vEda, ahanyahardEvEShu
dEvaM adhyUdLaM sa saMprativit | ESha vai yaj~jE yaj~jO a -
hanyahardEvEShu dEvO a dhyUhLaH, yad EtanmahadukthaM |
tad Etad paMcavidhaM | trivRut paMcadaSaM saptadaSaM Eka-
viMSaM paMcaviMSaM iti stOmataH | gAyatraM rathaMtaraM
bRuhad bhadhraM rAjanaM iti sAmataH | gAyatrI uShNig
bRuhatI triShTub dvipadA iti CaMdastaH | SirO dakShiNaH pakSha
uttaraHpakShaH pucCaM AtmA ityAKyAnaM |
bhAShya- yaj~jEShu yaj~janAmAnaM yAjyatvAt puruShOttamaM |
adhirUDhaM, tathA a hassu cAharnAmAnamEva tu |
ahAryatvAddhi, dEvEShu dEvaM sarvOttamatvataH |
EvaM ca sarvanAmAnaM sarvEShu sthitamacyutaM |
stOmAdiShu ca yO vEda sa samyagviditi SrutaH |
yA ESha ukthanAmAsau sarvOtthApanakO hariH |
mahAMSca paripUrNatvAt sahasrabRuhatIsthitaH |
aharahnAM sa, yaj~jAnAM yaj~jO, dEvAdhikO a pi saH | aniruddhAdi rUpENa sa viShNuH paMcadhA sthitaH |
stOma sAma citi cCaMdaH SastrEShvapi pRuthak pRuthak |
EkaikamEva tad rUpam aniruddhAdi paMcakaM |
upaniShat- paMcakRutvaH prastauti, paMcakRutva udgAyati, paMca-
kRutvaH pratiharati, paMcakRutva upadravati, paMcakRutvO nidhana-
mupayaMti | tat stObhasahasraM bhavati | EvaM hyEtAH
paMcavidhA anuSasyaMtE, yat prAk tRucASItibhyaH saikA
vidhA, tisraH tRucASItayaH, yad UrdhvaM sA paMcamI |
bhAShya- prastAvAdiShvapi vibhuH paMcadhaiva vyavasthitaH |
prastAvAdIn paMcakRutvastasmAdEva prakurvatE |
paMcarUpaM tamEvaikaM stOtumEva pRuthak pRuthak |
tatra yE stObhaSabdASca saMsthitA bahukOTayaH |
pRuthak pRuthak tE a pi viShNOH prAdurbhAvAn pracakShatE |
bRuhatIsahasravu sahasranAmavyAKyAna :
upaniShat- tadEtat sahasraM tat sarvaM |
bhAShya- anaMta rUpO hi hariH, SabdO a pyESha hyanaMtadhA |
viShNOH sahasranAmnastu yat tad rUpasahasrakaM |
bRuhatIsahasraM Etacca tad vakti hi pRuthak pRutak |
sahasraSabdyO a pyamitaM yatO vaktyamitAnyataH |
nAmAni viShNOrucyaMtE sahasramiti cAKyayA |
anaMtanAmavacanE tvaSaktatvAt sahasrakaM |
nAmnAM pRuthagidaM prOktaM anaMtatanuvAcakaM |
viShNOranaMtarUpANAmuktya paMcaSatadvayE |
asIt sahasramityAKyA sahasraM muKyatO a mitaM
`brahma yAvat tAvatI vAg' iti vEdapramANataH |
sahaivAnaMtarUpaistu saraNEna sahasrakaM |
nAmnA saha sRutErEva rUpANAM vA sahasratA |
bRuhatIsahasraM caitasmAd rUpAnaMtAbhidhAyakaM |
pRuthak pRuthagghi nAmArthA Ruca EtAH prakIrtitAH |
sarvanAmAtmakaM tasmAd Ruk sahasramidaM harEH |
sarvarUpANyatO viShNOH saMstutAnyamunaiva hi ||
bRuhatIsahasravU sAmavU matsyAdinAmagaLa vyAKyAnarUpa :
upaniShat- tat sarvaM tAni daSa |
bhAShya- matsyakUrmakrODasiMha vaTubhArgavarAghavAH |
kRuShNa buddhau ca kalkIti rUpANAM daSakaM harEH |
paMcabhEdavibhinnEna hyRuk sahasrENa SasyatE |
rUpANAM paMcakaM pUrvaM aparaM paMcakaM harEH |
prastAvAdyairAnidhanaiH stUyatE sAmabhaktibhiH |
tAni rUpANyasya daSa sarvarUpAtmakAni ca |
daSa nAmAni cAsyaiva sarvarUpAbhidhAnyapi |
paMcakaM sAmabhaktInAM Ruk sahasraM ca tad dvayaM |
stAvakaM sarvarUpANAM ata Eva ramApatEH |
upaniShat- tAni daSa daSEti vai sarvaM |
bhAShya- daSEti sarvanAmaitat prathitaM muKyataH Srutau |
SaMrUpaM bhagavaMtaM yad dadyAd vyaktyA samastaSaH |
daSEtyamitanAmnAM tad AKyA rUpEShu SaMdadEH |
sarvanAmArthavacanAt paMcakadvitayasya ca |
abhUd daSEti vai nAma tasmAd Etad daSAKilaM |
daSanAmavyAKyAnavE sarvanAmavyAKyAna :
upaniShat- EtAvatI hi saMKyA | daSadaSatastacCataM | daSa SatAni
tat sahasraM | tat sarvaM |
bhAShya- daSaiva mUlasaMKyA ca tadvibhEdAH SatAdayaH |
Ruk sahasramidaM tasmAd anaMtaguNamacyutaM |
anaMtaSaktimamitgarUpanAmAnamEva ca |
vakti.....|
bRuhatIsahasra annadaMte prItikara :
upaniShat- tAni trINi cCaMdAMsi bhavaMti | trEdhA vihitaM vA
idamannaM aSanaM pAnaM KAdastadEtairApnOti ||4||
bhAShya- CaMdastrayaM cAtra tRucASItitrayAtmakaM |
aSanAditrikaM tacca bhUtvA viShNumupaiti aca |
sarvaSabdavAcyanAdudariMda sarvaguNapUrNa bhagavaMta :
bhAShya- sarvacCaMdObhidhaScaiva sarvadEvAbhidhastathA |
sarvamunyabhidhaScaiva sarvavastvabhidhO hariH |
anaMtapUrNaguNakastasmAj~jEyO ramApatiH |
muKyatO a syAM ca vidyAyAM yOgya EkaScaturmuKaH |
EkadESaparij~jAnE tvanyE yOgyAH SivAdayaH
trivRudAdi stOmanAma samanvaya :
bhAShya- trividhO hyaniruddhO a sau adhyAtmAdivibhEdataH |
atastrivRuditi prOktasthathA pamcadaSAtmakaH |
pradyumnaH paMcabhUtEShu hyadhyAtmAdi vibhEdataH |
liMgasaptadaSasthatvAt tAvAn saMkarShaNaH SrutaH |
saptadhAtuShu saMsthaH san adhyAtmAdi vibhEdataH |
EkaviMSO vAsudEvO manaAdicatuShTayE |
guNatrayE ca prakRutau adhyAtmAdi vibhEdataH |
mUlarUpENa ca saha paMcaviMSAtmakaH prabhuH |
nArAyaNastvaciMtyAtmA sa EkO a pi hyanaMtadhA |
gAyatrAdi sAmanAma samanvaya :
bhAShya- gAyakAnAM trANatO a sau gAyatramaniruddhakaH |
pradyumnO hi rathArUDhastEna cOktO rathaMtaraM |
bRuhadrUpO bRuhannAmA tathA saMkarShaNaH prabhuH
bhadraM tu vAsudEvO a sau bhadramOkShapradO yataH |
nArAyaNO rAjanaM syAd rAjayatyESha mOkShiNaH |
gAyatryAdi CaMdOnAma samanvaya :
bhAShya- gAyatrI tvaniruddhO a sau trikAlE gIyatE yataH |
uShNig uShNasvarUpatvAt pradyumnO a gnyAdi saMsthitaH |
strIrUpO bRuhatInAmA bRuhat saMkarShaNaH prabhuH |
vAsudEvastathA triShTup trivEdaiH stUyatE yataH |
nArAyaNastu strIrUpO dvidhaivAsau vyavasthitaH |
dvipadEti tatO nAma sarvacCaMdObhidhA imE |
vanitAtanavaH prOktAH ....... |
citiyalliyU sAmadalliyU paMcarUpOpAsane :
bhAShya- ....madhyaM nArAyaNaH prabhuH |
vAsudEvO a sya pucCaM ca vAmadakShau ca pakShakau |
saMkarShaNaSca pradyumnaH kramAdEvaM prakIrtitau |
aniruddhaH SiraScaiva tathaikO a pi hi paMcadhA |
prastAvanAmAniruddhO rakShan saMstUyatE yataH |
sRujan jagacca ramayA pradyumnastatra gIyatE |
udgIthanAmA tEnAsau jagadudgamanEna vA |
saMhArAt pratihArAKyastathA saMkarShaNaH prabhuH |
mOcayitvA samIpaM hi drAvayEd vAsudEvakaH |
tEnOpadravanAmA a sau nidhIyaMtE yatO a KilAH |
muktA nArAyaNE dEvE tEnAsau nidhanAbhidhaH |
ityAdi ca | stUyamAnatvAt stOmaH | samatvAt
sAmaH CaMdyatvAt CaMdaH |
bRuhatIsahasrada CaMdassu yAvudu ?
upaniShat- tadvA idaM bRuhatIsahasraM saMpannaM | taddhaitadekE
nAnAcCaMdasAM sahasraM pratijAnatE | kimanyat sat | anyad
brUyAmEti, triShTup sahasramEkE, jagatIsahasramEkE a
nuShTup sahasramEkE |
bhAShya- tadidamuktaprakArENaiva bRuhatIsahasraM saMpannaM bhavati |
tadEkE `nAnAcCaMdasAM sahasraM SaMsitavyamEva, bRuhatI-
sahasrasaMpAdanamavivakShitaM' iti pratijAnatE | kEcit
triShTup sahasramEva SaMsitavyamiti |
anuShTup CaMdassina mahime :
upaniShat- taduktamRuShiNA- `anuShTubhamanu carcUryamANaM
iMdraM nicikyuH kavayO maniShA' iti | vAci vai tadaiMdraM
prANaM nyacAyannityEtat taduktaM bhavati |
bhAShya- anuShTup sahasramEvEti vadaMtO a nuShTup praSaMsAtmikAM
RucaM darSayaMti | bhIbhatsUnAM jagad bhartumIcCUnAM |
apAM sayujaM sahaiva caraMtaM cAhurviShNuM haMsa-
svarUpiNaM | anuShTubhaM carcUryamANaM punaHpuna-
rvadaMtaM paramESvaraM dadRuSuSca |
nRusiMhAnuShTup maMtrOpAsane :
bhAShya- mEghasaMsthaM haMsarUpaM taM viShNuM paramESvaraM |
viriMcaSivapUrvEbhyO nRusiMhAnuShTubhaM parAM |
uccArayaMtamarthAMSca vyAcakShANaM samaMtataH |
dadRuSurmunayO divyA AcAryaM brahmaSarvayOH |
EvaM vAyuM ca dadRuSustatra haMsasvarUpiNaM |
SivAdibhyO vyAharaMtaM tAmEvAnuShTubhaM parAM |
ityAdi ca | vAgAKyAyAmanuShTubhyuccAryamANAyAM
hi munayO viShNuM dadRuSuH | atO brahmAdayO a pi
viShNOH sakASAd anuShTubarthaM sadA SRuNvaMtIti j~jAyatE |
atO a nuShTubEva cCaMdasAM varEti cOktaM bhavati |
anuShTup sahasra paThanada phala :
upaniShat- sa hESvarO yaSasvI kalyANakIrtirbhavitOrISvarO
ha tu purA a a yuShaH praitOriti ha smAha |
bhAShya- anuShTubhAM sahasraM tu yaH SaMsItAta Eva tu |
bhavituM cESvaraH sa syAd bhAvO muktirna cAnyathA |
yaSasvI sa prasiddhaH syAcCubhakIrtiSca sarvadA |
svacCaMdamRutyutA ca syAt tasyEtyAhaitarEyakaH |
bRuhatI CaMdassina mahime :
upaniShat- akRutsnO hyESha AtmA yad vAg | abhi hi
prANEna manasEsyamAnO vAcA nAnubhavati | bRuhatI-
mabhisaMpAdayEt | ESha vai kRutsna AtmA yad bRuhatI |
bhAShya- mahaitarEyO bhagavAMstannEtyAha ramApatiH |
nAnAcCaMdaHpraSaMsAdi pramANarahitatvataH |
parihArAya cApUrNaM aitarEyamunE SruNu |
tvaM tu maMtramudAhRutya yasmAdEtadavOcathAH |
tasmAd vakShyAmyuttaraM tE priyaH SiShyO a si mE yataH |
umaiva vAgiti prOktA sA a nuShTubabhimAninI |
akRutsnA sA tatO naiva brahmEtyuktA kathaMcana |
vAgiMdriyAbhimAninyAM na hi brahmavacaH kvacit |
vAyunA prANarUpENa manOrUpaSivEna ca |
abhyasyamAnO a nubhavEt pumAn vAcA tu na kvacit |
abhimAnI bRuhatyAstu vAyurEva yataH prabhuH |
tasmAdEShA cCaMdasAM hi variShThA bRuhatI smRutA |
pUrNO hi vAyurdEvAnAM tasmAd brahmEti
cOcyatE |
mAhAtmyAdhikyataScaiva bRuhatItyEva nAma tat ||
CaMdassugaLallella bRuhatI SrEShTha :
upaniShat- sO a yamAtmA sarvataH SarIraiH parivRutaH |
tadyathA a yamAtmA sarvataH SarIraiH parivRuta EvamEva bRuhatI
sarvataSCaMdObhiH parivRutA | madhyaM hyEShAmaMgAnAmAtmA |
madhyaM CaMdasAM bRuhatI | sa hESvarO yaSasvI kalyANa-
kIrtirbhavitOrISvarO ha tu purA a a yuShaH praitOriti ha
smAha | kRutsnOhyESha AtmA yad bRuhatI | tasmAd bRuhatI
mEvAbhisaMpAdayEt ||5||
bhAShya- aMgEbhya Eva saMbhUtAnyanyacCaMdAMsi cAbjajAt |
madhyAttu bRuhatI jAtA tasmAt sA madhyamucyatE |
paThyatE tEna madhyE sA CaMdasAM pravarA satI |
CaMdAMsyanyAnyaMgavat syurmadhyavad bRuhatI parA |
sapta cCaMdAMsi caivaM hi pratimA vaiShNavI matA |
CaMdassugaLalli gAyatriyasthAna :
bhAShya- gAyatrIdEvatAtvaM ca lakShmyA yatrAbhidhIyatE |
bRuhatIdEvatA tatra bhagavAn puruShOttamaH |
AdhikyaM CaMdasAM yatra gAyatryAstu vivakShitaM |
tatra tatputrakO vAyurbRuhatIdEvatA matA |
RucAmAdhikyayOgArthaM nAMgIkartavyamatra tat |
pradhAnatvAd bRuhatyAstu jagatyAdyaM na yujyatE|
bRuhatIsahasra paThanada phala :
bhAShya- saMpAdanAd bRuhatyAstu muktO bhavitumISvaraH |
syAt prasiddhaH sukIrtiSca cCaMdOmRutyurguNAdhikaH |
iti prAha svayaM viShNurmahidAsAbhidhaH prabhuH |
ityAdi ca |
bhAShya- `itO a nyat sat kimityAhurnAcCaMdastvavAdinaH |
anyat sad brUyAmEtyAhustriShTub vAdina Eva tE ||
`aiMdraM prANaM' paramESvarasahitaM vAyuM | prANEna
manasAca `abhi isyamAnaH' abhyasyamAnaH | `tRutIyO a tiSayE'
iti sUtrAd akArasya ikAraH |`mathanAnmithilO jAtaH
sahanAt siMha ucyatE | hatvI dasyUn' ityAdivacca |
abhyasyamAnO a bhitaH kShipyamANO viShayEShu bahuSaH |
`kRutsna AtmA' kRutsna pratimA viShNOH |
`EkApi pratimA viShNOrbRuhatI cCaMdasAM varA |
anyacCaMdObhidhA yat syAt pratimA madhyamaiva tat |'
iti ca | EvaM brahmAdhibhiH SrUyamANAnuShTubapi bRuhatyA
aMgamiti bRuhatyA EvAdhikyamuktaM bhavati ||
bRuhatiyu gAtradalliyU mahimeyalliyU bRuhatiyE :
upaniShat- tadvA idaM bRuhatIsahasraM saMpannaM | tasya vA Etasya
bRuhatIsahasrasya saMpannasyaikAdaSAnuShTubhAM SatAni bhavaMti,
paMcaviMSatiScAnuShTubhaH | attaM vai bhUyasA kanIyaH |
bhAShya- bRuhatIsaMpAdanE anuShTup SaMsanamAtrAt paMca-
viMSOttaraSatAnuShTubAdhikyaM ca bhavati | ata adhikyAd
bRuhatIsaMpAdanamEva varaM | tasyAtraivAMtarbhAvAt |
jagatyAdhikaM tvadhikatvE a pi bRuhatIvanmAhAtmyAbhAvAdEvO-
pEkShyatE |
bRuhatiye RuShi saMmata :
upaniShat- taduktamRuShiNA- `vAcamaShTApadImahaM' iti, aShTau
hi caturakSharANi bhavaMti | `navasraktiM' iti, bRuhatI saMpadya-
mAnA navasrakti | `RutaspRuSaM' iti, satyaM vai vAg RucA
spRuShTA | `iMdrAt pari tanvaM mamE' iti, tad yadEvai-
tad bRuhatIsahasraM anuShTup saMpannaM bhavati | tasmAt
tadaiMdrAt prANAd bRuhatyai vAcamanuShTubhaM tanvaM
sannirmimItE |
bRuhatI sahasra viShNuvige pratime :
bhAShya- `vAcamaShTApadImahaM' ityanuShTubhO bRuhatIsaMpAdana
vacanAcca | aShTacaturakSharANyanuShTup | tasyA Eva bRuhatI-
saMpAdanE navasraktayO bhavaMti | `RucA vAg' Rug rUpENa
vAg `RutaM spRuShTA' satyarUpaM viShNuM spRuShTA bhavati |
iMdrasya paramESvarasya viShNOH saMbaMdhI, nitarAM priyatvAd,
yaH prANadEvatA vAyuH tasya pratimArUpamidaM bRuhatI
sahasraM | sa ca vAyurviShNOrmuKyapratimA | tasmAd
viShNOrEva pratimA bRuhatIsahasraM |
prANaniMda umeya utpatti eMba anusaMdAna :
bhAShya- tasmAt tasyEva bRuhatIsahasratvEna saMpannasya paMca-
viMSOttaraikAdaSaSatAnuShTuptvEna saMpAdanE bRuhatIdaiva-
tAt prANarUpAd vAyOranuShTubdEvatAyA vAg
rUpAyA umAyA utpattiH saMsmRutA bhavatyEvaM jAnataH |
tataScOmAyA api bhagavatpratimAtvAd viShNupratimA
sthApaka Eva bhavati, Etat sarvaM samyag dhyAyan |
viShNuviniMdalE avana pratime siddhavAguttade :
bhAShya- viShNurEva bRuhatyAH prANasyAdhiShThAtRudEvatA, pratimA-
dhiShThitadEvatAvat | tasmAd bRuhatyAH sakASAd anuShTup
saMpAdanE tasyaiva viShNOH pratimAMtaraM tasmAdEva nirmitaM
bhavati | ata Eva `iMdrAt' pari tanvaM mamE ityuktaM | bRuhatI
sthaviShNOrbalAdEva hi tat saMpadyatE | sa hi tasyAH ShaT-
triMSadakSharAditvamapi niyamayati | tatprasAdAt vAyuSca |
vAyurEva yad bhaganniyatO niyamayati tasmAd
`iMdrAt pari' ityasya `aiMdrAt prANAd' iti vyAKyA
kRutA |
bRuhatIsahasra akArada vyAKyAna :
upaniShat- sa vA ESha vAcaH paramO vikArO yadEtanmahadukthaM |
bhAShya- `sa vA ESha vAcaH paramO vikAraH' akArAKyavAgvikA-
rEShu uttamO bRuhatIsahasrAKyaH |
akAraH prathamaM nAma viShNOH sarvaguNAn bruvan |
sarvadOShaviruddhatvAd guNAnAM, anyatAmapi |
viShNOrvadati jIvEbhyO jaDEbhyaScaiva sarvadA |
abhAvaM caiva dOShANAM sarvEShAM kESavE vadEt |
samyag vaktRutvatastasmAd akArO muKyanAma hi |
tadarthAn EkadESEna SabdAH sarvEpi cOcirE |
vyAKyAvYAKyEya rUpatvaM vikAratvamihOditaM |
vikAratvaM ca nAnyat syAnnityA vEdA yatO a KilAH |
vAcakEShu tathA viShNOH sahasrabRuhatImayaM |
ukthaM uttamamuddiShTaM vyAKyA a kArasya sA parA |
anyE a pi SabdAH sarvE a pi hyakArArthAbhidhAyinaH |
EShAM paramaM ukthaM tat .......|
bRuhatIsahasrada CaMdassugaLu harivAyugaLa pratimegaLu :
bhAShya- yAvat sahasraM bRuhatI tAvacCaMsEdanuShTubhAM
CaMdasAM vA tadanyEShAM bRuhatItvaM smarEt tataH |
bhavEdEvaM jAnatastu kRutA ca pratimA bhavEt |
tathA vAyOrapi kRutA vAyurhi pratimA harEH |
tasmAd vAyukRutaM sarvaM kriyatE viShNunaiva hi |
bRuhatIsahasraM saMpannaM EkAdaSaSataM punaH |
anuShTabhAM smarEt paMcaviMSOttaramudAradhIH |
tEna vAyOrumOtpattiH samyag j~jAnAt smRutA bhavEt
tatO dvitIyapratimA viShNOrEva kRutA bhavEt |
viShNunAnupraviShTau yad umA vAyuSca tadvaSau |
ityAdi ca |
bhAShya- sraktayO vibhAgAH | `sraktiraMSO vibhAgaSca vidalaM cEti
kathyatE' iti SabdanirNayE |
bRuhatIsahasra akArada vyAKYAna :
upaniShat- sa vA ESha vAcaH paramO vikArO yadEtanmadukthaM |
bhAShya- ` sa vA ESha vAcaH paramO vikAraH' akArAKyavAgvikA-
rEShu uttamO bRuhatIsahasrAKyaH|
akAraH prathamaM nAma viShNOH sarvaguNAn bruvan |
sarvadOShaviruddhatvAd guNAnAM, anyatAmapi |
viShNOrvadati jIvEbhyO jaDEbhyaScaiva sarvadA |
abhAvaM caiva dOShANAM sarvEShAM kESavE vadEt |
samyag vaktRutvatastasmAd akArO muKyanAma hi |
tadarthAn EkadESEna SabdAH sarvEpi cOcirE |
vYAKyAvAKyEya rUpatvaM vikAratvamihOditaM |
vikAratvaM ca nAnyat syAnnityA vEdA yatO a KilAH |
vAcakEShu tathA viShNOH sahasrabRuhatImayaM |
ukthaM uttamamuddiShTaM vyAKyA a kArasya sA parA |
anyE a pi SabdAH sarvEpi hyakArArthAbhidhAyinaH |
EShAM paramaM ukthaM tat ........|
vA~gmayavellavU aiduvidha :
upaniShat- tadEtat paMcavidhaM | mitaM amitaM svaraH satyAnRutE
iti | Rug gAthA kuMbyA tanmitaM | yajurnigadO vRuthA
vAk tadamitaM | sAma, athO yaH kaSca gEShNaH sa svaraH |
Omiti satyaM | nEtyanRutaM | tadEtat puShpaM phalaM vAcO
yat satyaM | sa hESvarO yaSasvI kalyANakItirbhavitOH
puShpaM hi phalaM vAcaH satyaM vadati |
athaitanmUlaM vAcO yadanRutaM | tadyathA vRukSha
AvirmUlaH SuShyati, sa udvartatE, EvamEvAnRutaM vada-
nnAvirmUlamAtmAnaM karOti, sa SuShyati, sa udvartatE |
tasmAdanRutaM na vadEt | dayEta tvEnEna |
parAg vA Etad riktamakSharaM yadEtad Omiti | tad
yat kiMca OmityAha atraivAsmai tad ricyatE sa yat
sarvaM OM kuryAd ricyAdAtmAnaM | sa kAmEbhyO nAlaM
syAt | athaitat pUrNaM abhAtmaM yannEti |
sa yat sarvaM nEti brUyAt pApikA a sya kIrti-
rjAyEta | sainaM tatraiva hanyAt | tasmAt kAla Eva
dadyAt, kAlE na dadyAt | tat satyAnRutE mithunIkarOti |
tayOrmithunAt prajAyatE |
bhUyAn bhavati, yO vai tAM vAcaM vEda yasyA
ESha vikAraH sa saMprativit | akArO vai sarvA vAk |
saiShA sparSOShmabhirvyajyamAnA bahvI nAnArUpA bhavati |
tasyai yad upAMSu, sa prANaH | atha yad
uccaiH, tacCarIraM | tasmAt tat tira iva | tira iva
hyaSarIraM | aSarIrO hi prANaH | atha yad uccaiH
tacCarIraM, tasmAt tad AviH | Avirhi SarIraM ||6||
akAravu samasta vA~gmayakke mUla :
bhAShya- .......tadEtat paMcadhA sthitaM |
vyAKyAnamEvAkArasya sahaivOkthEna sarvaSaH |
mitAmitE svaraH satyamanRutaM cEti paMcadhA |
tasmAdakAra EvAyaM sarvavAgAtmakaH SrutaH |
tasyaiva vyaktirUpO a yaM sarvavEdAdivistaraH |
tasmAt sarvaguNAn viShNOrakArO vakti yat prabhOH |
tadvyaktayO a pi SabdA yE sarvE viShNuguNabruvAH |
maMtravannu gaTTiyAgi hELuvudu praSastavalla :
bhAShya- akArasya tathopAMSOrabhimAnI tu mArutaH |
dEhEMdriyAMtaHkaraNanAmnO a sya dvividasya ca |
sthUlasUkShmaSarIrasya sarvEShAmabhimAninI |
bhAratyuccOditasyApi hyakArasyAbhimAninI |
tasmAduccAdupAMSurhi japAdiShu phalAdhikaH |
vAyuH patirhi bhAratyA upAMSOrdEvatA .....|
OMkAra akArada vyAKyAna :
bhAShya- ......tataH | akArasya vikArO a yamOMkAra iti kathyatE |
adhikOccatvamAnaM hi tasyArthaH samudIritaH |
akArENaiva tat sarvaM uktamAdhikya vaktRutaH |
adhikOccasvarUpO a sau mAtA cAdhika Eva hi |
nArAyaNaSabda akArada vyAKyAna :
bhAShya- EkArthatvAt akArO a sau nakAratvamupAgataH |
dIrghIbhUtaH punastEnaivAkArENa saha sthitaH |
abhAvavAcyakArasya hyarthO rEphaH kShayaM vadan |
sO a pyakArENa sahitO dIrghatvaM samupAgataH |
abhAvavAcyakAraH sa aikArthyAd gatyabhAvayOH |
yakAratvaM gatastasmAnnO rEphasyOttaratvataH |
NatvaM gatO hyakArO a sau nO viruddhArthavAcakaH |
anyatvAt sarvajIvEbyO jaDEbhyaSca sadaiva hi |
sarvadOShOjJitatvAcca sarvatO a pyadhikatvataH |
nirAsanAcca dOShANAM svabhaktEbhyaH samaMtataH |
sarvadOShaviruddhOruguNapUrNasvarUpataH |
nArAyaNa iti prOktO hyakArArthOyamEva hi |
tasmAdakArabIjEyaM viShNOrnArAyaNAbhidhA |
praNavaSca ...............|
akAravAcya hariyobbane :
bhAShya- .......... tatO a kAraH pradhAnaM nAma cakriNaH |
akAranAmA nAnyO a sti tamRutE puruShOttamaM |
brahmarudrAdinAmAni brahmAdiShvapyamuKyataH |
vartaMtE na tva kArO a yaM vartatE kESavaM vinA |
nArAyaNAdi nAmAni nRuNAM nAmakriyAsvapi |
vihitAnyakArO naivAyaM vihitastamRutE prabhuM |
vAyubrahmApi cAkAradEvatE na tu nAminau |
yathA vEdAbhidhEyO a nyO vEdAKyA dEvatA parA |
EvaM nAmAbhimAnI tu vAyurvAcyO janArdanaH |
tasmAd a iti nAmaitad viShNOH kEvalamEva hi |
bRuhatIsahasra harige atyaMta prItikara :
bhAShya- viSEShatO a sya vyAKyAnaM bRuhatInAM sahasrakaM |
tasmAt prItO bhavEd viShNuH SaMsanAdasya sarvadA |
taasmAd yaj~jE a pi vA SaMsEd ayaj~jE a pirahaH pumAn |
dhyAtvA nArAyaNaM dEvaM viShNOrannaM hi tat paraM |
ityAdi brahmasArE |
vA~gmayada aidu bagegaLu yAvuvu?
bhAShya- paramavikArENa saha vikAramAtrasyApi prastutatvAt
tadEtad paMcavidhamiti parAmarSaH |
svarANAM niyamO yatra hyRucOnAmaiva tAH smRutAH |
anyA mitAkSharA yAstu tA gAthAH paarikIrtitAH |
KaMDavAkyAni kuMbyAH syurasamAni parasparaM |
yaj~jAMgaM yajuruddiShTaM nigadaM vAkyamAtrakaM |
ityAdi SabdanirNayE |
akArada arthaprapaMca viSAla; nakAra prayOgada pariNAma gaMbhIra :
bhAShya- akArArthatvAt nakArasya, kiMcinmUlamiva | tasmAnmUla-
tvAd, akArArthO a pi j~jEya Eva | nAyOgyAnAM
samyag vAcyaM iti svalpa Eva darSitO a smAbhiH |
vAca udvartanASaktEH svayamEvOdvartatE | yaddi
dEvatAsu karOti tad AtmanyApatati | tasmAd dravyadAnaM
j~jAnadAnaM vA kAlE pAtrAdyanusArENaiva kutyAt |
vA~gmaya prapaMcadalli satya-anRuta :
bhAShya- akArasya OMkAratA tu akArAlOpEnaiva jAtEti satya-
mOMkAraH | akArasyAdau sthitatvEna ca yathArtharUpatvAt |
ukArAdi vikArasahitatvAt puShpaphalAtmakaSca | akArasyArtha-
rUpaH sannEva ca bhagavAn | tamEva ca OMkArO vakti |
ataSca satyamOMkAraH | yamarthamakArO vakti tamEva
vaktIti |
nakArasya caikArthatvAnmUlabhUtaSca | tasmAd akArasyaiva
sthitirUpatvAt ayathAsthitErasatyarUpaH | tathApyakArasya
nakArasya caikArthatvAnmUlabhUtaSca | tasmAd akArasyaiva
Etad vRuthAvAgAdikamapi vyAKyAnaM | tasmAd vijAnataH
sarvamapi bhagavannAmaiva ||
muKyavAgi SrIhariyE iMdra :
upaniShat- tadvA idaM bRuhatIsahasraM saMpannaM tadyaSaH | sa
iMdraH sa bhUtAnAmadhipatiH | sa ya EvamEtamiMdraM
bhUtAnAmadhipatiM vEda visrasA haivAsmAllOkAt praitIti
ha smAha mahidAsa aitarEyaH |
bhAShya- vidyAMtarOpadESArthaM `tadvA idaM bRuhatIsahasraM' iti
punaH punaH parAmarSaH |
tadidaM bRuhatIsahasraM `tadyaSaH' tasya nArAyaNasya yaSaH |
yasya nArAyasyaitadyaSaH `sa' bhagavAnEva iMdranAmA | sa
hi prathamata iMdrO babhUva svEcCayA yaj~janAmA |
tasmAt tamEva vEdA iMdraSabdena vadaMti muKyataH | `idi
paramaiSvaryE' iti dhAtOSca | tasyaiva hi paramaiSvaryaM |
anyEShAM tu dvAdaSAnAM tEna dattamEvEMdratvaM, na tu
muKyataH |
vEdagaLalli viShNuve iMdra :
bhAShya- athO vA viShNvAvEva iMdraSabdaM prayuMktE SrutiH-
`matsi sOma varuNaM matsi mitraM
matsIMdramiMdO pavamAna viShNuM |'
iti | na ca `iMdraM viShNuM ca' iti pRuthaganvayaH kriyatE |
tadA varuNAdiShu pRuthak pruthak `matsi' SabdadarSanAd |
atrApi pruthak pruthak matsiSabdO dRuSyEta | na hi sarvEShAM |
pRutha~gmatsiSabdadarSanE EkasyaivAnyathAtvaM yujyatE | na
cAtra dvitvagamakaM cakArAdikaM vidyatE | tasmAt `prAtarbhagaM
pUShaNaM brahmaNaspatiM' ityAdyapi Ekasyaiva viShNO-
viSEShaNaM |
vEdadalli viShNu iMdraru bEreyalla :
bhAShya- yatra caivaMbhUtEShvEkatvE virOdhO dRuSyatE tatra tEnaiva
virOdhEna dvitvaM bhavati | anyathaikatvamEva | `yO dEvAnAM
nAmadhA Eka Eva' iti cOktaM | bahudrUpatvAd bahu
vacanaM ca viShNvAvEva yujyatE | tasmAnmuKyatO viShNAvEva
iMdrAdi SabdAH | anyEShAmupacArataH | `matsi mahAmiMdra
miMdO madAya' iti anyEMdrasya pruthuguktESca `matsIMdra
miMdO pavamAna viShNuM' iti pUrvOkta iMdrO viShNu-
rEvEti siddhaM |
mahEMdranalli mahatvavilla :
bhAShya- mahatvaM ca tasyAditiputratvE agrajatvamAtraM | na tu
sAmarthyataH | `maha pUjAyAM' iti dhAtOH pUjyO
hyagrajO bhavati |
a yO vivAya sacathAya daivya
iMdrAya viShNuH sukRutE sukRuttaraH |
vEdhA ajinvat triShadhastha aryaM
Rutasya bhAgE yajamAnamAbhajat ||
iti iMdrasya paramaM daivaM janakO yaj~jabhAgAdiyuk
padadAtA viShNurEva hi SrUyatE | iMdraSca yajamAnaH |
tasmAt tatprasAdAd avatArAgrajatvamEva tasya mahatvaM |
iMdra vAyuvigiMta kaDime :
bhAShya- anyEMdrO hi `ahaM prathamaH pibEyaM, ahaM prathamaH
pibEyaM' iti vAyunA vivadamAna ajau parAjitO
vAyuM prasAdayitvA caturthE vAyunA saha grahamApa
viShNustu `kratuM sacaMta mArutasya vEdhasaH' iti vAyOrapi
vidhAtA SrUyatE | Du dhA~ji dhAraNapOShaNayOH' iti
dhAtOH viSEShENa dhAraNapOShaNakartA hi vEdhA | tasmAd
bhagavata Evaitat yaSO bRuhadukthAdikaM |
iMdranu mahEMdranenisalu kAraNa :
bhAShya- Ruk sahasrAtmakaM viShNOryaSa iMdrAbhidhasya hi |
iMdrO hi prathamO viShNuryaj~janAmA jagatpatiH |
tatprAsAdAd athEMdratvaM dvAdaSAnyE prapEdirE |
puraMdarastvEka Eva vAsudEvaprasAdataH |
dvivAramiMdratAmApa tasmAd dvAdaSa tE paarE |
agrajatvAt adityAM tu mahEMdrO nAma cAbhavat |
mahAvrataM karma kRutvA caiva nAmnA mahEMdrakaH |
mahatvaM muKyatO viShNOrna hyanyasya kadAcana |
EvaM yO vEda taM viShNuM visrastO baMdatO a KilAt |
asmAllOkAddharErlOkamEti nAstyatra saMSayaH |
ityAha bhagavAn viShNurmahidAsa svarUpakaH |
paramAtmana ratikrIDe yAvabageyadu :
upaniShat- prEtyEMdrO bhUtvEShu lOkEShu rAjati | tadAhuH-
`yadanEna rUpENAmuM lOkamabhisaMbhavatI, atha kEna
rUpENEmaM lOkamAbhavatI|'
bhAShya- SvEtadvIpAkAn prApya sa iMdrAKyO hariH svayaM |
mahidAsAbhidhO bhUtvA lOkEShvEShu virAjati |
tatra pRucCaMti kEcittu yadyESha bhagavAn hariH |
mahidAsAdirUpENa bhUmiShThO ramatE prabhuH |
tadA yadA striyA viShNU ramatE nityasatsuKaH |
kayA striyA ratiM kuryAnna hyanyaratiracyutaH |
strIrUpE tat svayaM svasmin ramatE a sAvitIdRuSaM |
vAcyaM, tatra ca bhUmiShTharUpENa ti divi sthitaM |
strIrUpaM kimasau gacCEd ? atha yadYEvamatra ca |
strIrUpaM pRuthivIsaMsthaM kEna rUpENa saMvrajEt?
na hyanyagamyO bhagavAn strIrUpO a pi janArdanaH |
paramAtmanu svaramaNa :
upaniShat- tadyadEtat striyAM lOhitaM bhavati, agnEstadrUpaM |
tasmAt tasmAnna bIbhatsEna | atha yadEtat puruShE rEtO
bhavati, Adityasya tad rUpaM | tasmAt tasmAnna bIbhatsEta |
sO a yamAtmA imamAtmAnaM amuShmA AtmanE saMpra-
yacCati | tAvanyOnaM abhisaMbhavataH | anEnA ha
rUpENAmuM lOkamabhisaMbhavati, amunA rUpENa imaM
lOkamAbhavati |
SukraSONitagaLige asahyapaDuvudu salladu :
bhAShya- iti pRuShTaH sva SiShyaiH sa mahidAsO a vadad hariH |
strIShu yallOhitaM lOkE tatrAgnisthO janArdanaH |
strIrUpaH sO a gninAmaiva jvalajjvAlA samaprabhaH |
tasmAd viShNOH sannidhAnAd bhartA bhAryASarIragAt |
na bIbhatsEtaiva raktAt tathA puMrEtasi sthitaH |
AdityE saMsthitO viShNurAdErAdityanAmakaH |
tasmAnna rEtasO bhAryA bIbhatsEta patisthitAt |
puMrUpO bhagavAn viShNU rEtasisthO dyumatprabhaH |
paramAtmana strIpuruSha rUpagaLu :
bhAShya- tasmAd yad bhUmigaM viShNOH strIrUpaM tat svayaM
hariH |
prAdurbhAvagatO dadyAd divisthitapumAtmanaH |
sUryagasya tathA puMsO rEtasisthasya cAtmanaH |
dEvIShu yallOhitagaM strIrUpaM paramAtmanaH |
tat sa sUryagatO viShNuH puMrEtaHsthasya cAtmanaH |
dadyAd bhUmigatasyaiva, rUpadvayamidaM tataH |
parasparaM saMbhavati viShNOrnityasuKAtmakaM |
prAdurbhAvasthitaM rUpaM yacca bhUmau pumAtmakaM |
viShNOstadapi dEvIShu sthitastrIrUpakA tmanA |
EvamanyOnyatO viShNU rataH svasminna cAnyataH |
hariyu ramAramaNa hEge?
bhAShya- ramayA ramamANO a pi tat sthEnaiva striyA a a tmanA | ramatE, nAnyataH kvApi ratirviShNOH suKAtmanaH |
ramayA ramaNaM tasmAd ramAyA ratipAtratA |
naivAsyyA ratidAtRutvaM viShNOrna hyanyatO ratiH | ityAdi ca |
prEtya eMdare sAyuvudalla :
bhAShya- sa mahidAsa Eva iMdranAmA prApyEmaM lOkaM atra
bhUtvA prAdurbhUya manuShyadRuShTigOcaratAM prApya
EShu lOkEShu rAjati | nAtra `prEtrya' SabdO maraNa-
vAcI | kiMtu `prEtAM yaj~jasya SaMbhuvA' ityAdivat
prAptivAcyEva | nahi mRutaH punarEShu lOkEShvEva rAjati |
naca yaSOmAtrarAjanEna svasya rAjanaM bhavati | bhinnapadA-
rthatvAt | `yadvA Eti ca praiti ca' ityAdau prAptya
rthE a pi vEdEShu prasiddhatvAcca | `lakShmaNaH prEtya sugrIvaM
babhAShE rAmacOditaM' iti skAMdE |
yat SabdadiMda mattu kiMSabdadiMda eraDu praSnegaLu :
bhAShya- `yadanEna rUpENAmuM lOkamabhisaMbhavati' anEna mahidAsAdirUpENAmuM lOkaM diviShThaM svarUpaM |
lOkyatE iti svarUpavAcI lOkaSabdaH | `AtmAnamEva
lOkamupAsIta' itivat | `yat' SabdaH kiMSabdArthE |
anEna rUpENa tadrUpamabhisaMbhavati kiM ? ubhayOrapi
parihAradarSanAd asyApi praSnatvamavagamyatE `yataScO-
dEti sUryaH' ityAdivat | raMgastu praSnaviShayasya
duravagamatvaM prakASayati | `durgamE praSnaviShayE
praSnO raMgayutO bhavEt' iti SabdanirNayE |
bhUmi svargagaLige saMbaMdha hEge ?
bhAShya- `kEna rUpENEmaM lOkamAbhavati' kEna svarUpENa
bhUmiShThEna Atmana Eva strIrUpENa viShNuH saMbadhyatE ?
`sO a yaM' mahidAsAdiprAdurbhAvasvarUpa `imaM'
bhUmiShThastrIrUpaM, lOhitagataM ca svakIyamEva rUpaM
`amuShmai' diviShThAya svapuruSharUpAya prayacCati
dEvarEtaHsthitAya ca | dEvIlOhitasthitaM AtmanaH strI-
rUpaM mahidAsAdirUpEbhyO mAnuSharEtaHsthitarUpE-
bhyaSca diviShThaiSca viShNvAdisvarUpaiH prayacCati ca |
Sukra SONitagaLu paramAtmana pratimegaLu :
bhAShya- tAni bhUmiShThatvEna diviShThatvEna ca dvividhatvAt tau ityu-
cyaMtE | `agnEH tad rUpaM' agninAmnO viShNOH
pratimA | tatsannidhAnAt | EvaM AdityanAmnO viShNOH |
na hyagnyAdisvarUpamEva lOhitAdi | na ca laukikastrI
puruShasaMbaMdhamAtramatrOcyatE | aprastutatvAt tasya |
bhagavAnEva hyatra prastutaH |
laukika strIpuruShara saMbaMdha prastutavalla :
bhAShya- `asAvAtmA' ityAtmaSabdAcca bhagavAnEvEti j~jAyatE |
AtmaSabdaH parE viShNau nAnyatra kvacidiShyatE |
guNapUrtyabhidhAyI sa, nAnyatra guNapUrNatA |
amuKyatmAna EvAtO brahmAdyAH sarva Eva hi |
ityAdi ca brahmAMDE | `yadakSharaM paMcavidhaM samEti'
`satyasya satyamanu yatra yujyatE' ityAdinOktArtha-
viShayOdAhRutaiH SlOkairapi bhagavata Eva svarUpANAM
parasparayOgasyOktatvAt | `gAyatryuShNig bRuhatI'
ityAdinA bhagavata Eva paMcavidhasya strIrUpasya, mahidAsAdi
paMcapuMrUpANAM ca prastutatvAcca ||
bhagavaMtana strIpuruSharUpagaLa saMbaMda :
upaniShat- tatraitE SlOkAH:-
yadakSharaM paMcavidhaM samEti
yujO yuktA abhi yat saMvahaMti |
satyasya satyamaya yatra yujyatE
tatra dEvAH sarva EkaM bhavaMti ||